Sunday, June 13, 2021

KAN RAM LEH KHAWTLANG NUN TICHHE THEI THIL TE

 - Dr Malsawmliana



Kum 100 vel kalta ah khan Zosap Missionary Pu Zosaphluia chuan ‘ Sualin kan ram a kang, kumtinin a ei zo; hremhmunah kan zing atan mi an kal fo,’ tiin kan rama sual pun lun nasat zia leh chumi avanga mi tam takin nunna an chan nasat zia a lo puang chhuak tawh a. A hun lai mil zelin sual hi a pung a, ram leh khawtlang nunin a do hneh loh sualna hi a la pung chho zel dawn niin a lang. Tunhma a khawtlang tana hnawk sak lo leh harsatna thlen tu ni a kan ngaih loh te kha tunah chuan buaipui tham a lo ni tawh a, hmana kan hriat loh kha tunah chuan a lo langsar ta em em thung a. Mihring khawsak danphung a danglam ang zelin kan hun tawng hi a danglam a, min chimtu leh tibuaitu te pawh a lo danglam ve zel a ni.

Kan ram leh hnamin a hun tawn mek kan thlir chuan kan dinhmun hi a him lo hle in a lang. Kan ram (Mizoram) hi ram zimte, mihring pawh maktaduai khat bawr vel chauh kan la nih avang hian min ti ral\itu hi a tam hma em em mai a. Hnam lian zawk ten an chimral mai theih ni a kan lan avang hian invenna tur kan ngah em em bawk a, hlauh tur pawh kan ngah deuh niin a lang. Pawn lam a\anga min tichhe thei mai bakah chh<ng lam a\ang a harsatna kan tawh te hi a nasa em em a, chuvangin hnam tlem tan chuan uluk taka inven tluk a awm lo. Hemi a nih avang hian kan ram leh hnam, khawtlang nun tichhe thei thilte hi uluk taka ngaihtuah a, a inven dan kan ngaihtuah loh chuan kan ram leh hnam hmakhua hi a ngaihtuahawm viau dawn a ni.

Kan ram leh khawtlang nun tichhe thei thil tam tak a awm a, a tlangpui han tarlang ila a \ha awm e.

1. Z< :

Zu hi kan hnam hmelma ang hiala sawi te pawh an awm a. Kohhranin Zu kan do viau lai hian kohhran mipui \henkhat zingah erawh zu chungchangah hian ngaihdan insual lian pui erawh a awm reng thung. Mi tam tak beisei ang erawh chuan Zu hi in thiam tak tak erawh a har viau niin a lang. Kan ramin kan chhiatpui dan te, kan khawtlang nunin a tuar dan te leh chhungkaw tam tak kan buai phah dan en hi chuan kan \hat pui lo niin a lang. Synod Social Front Committee in Zu avanga harsatna kan tawhte zirchiang tura a din Study Team te Report bu, ‘Zu in Mizote min nghawng dan zir chianna’ Booklet (No. 49) a tihchhuahah chuan hetiang hian Zu in kan ram leh khawtlang nun nghawng dan tarlan a ni.

a) Mizo chhungkuaah nasa takin inremlohna leh inhnialna a thlen \hin.

b) Nupa in\henna a thlen \hin.

c)  Zu hi \henawm khaw vengte nena inremlohna thlentu langsar tak pakhat a ni.

d) Chhungkua a eizawngtu in zu a in avangin an chhungkaw sum lakluh/hawn a tihniam hle. Zu in mi chhungkua te sum dinhmun a tichhe nasa hle.

e) Zu kaihhnawih avanga natna leh inenkawlna senso a sang hle. Zu leina senso piah lamah zu in nasat avanga natna enkawlna senso a ti sang hle. Zu in mi chhungkua ten hemi kanwgah hian nasa takin an sum an seng.

f) Zu hian mipat hmeichhiatna hmansualna a thlen nasa hle,

g) Corruption nen pawh a inkungkaih tlat. 

h) Thihna a thlen nasa

Heng te hi chik taka zirchianna a\anga an hmuhchhuahte a nih avangin Zu in kan ram leh khawtlang nun a tihchhiat nasat zia chu a langchiang viau awm e. 

2. Ruihhlo : 

Ruihhlo tih hian Zu ni lo ruihhlo dang, a bikin ruihnana hman Drugs chi hrang hrang leh No. 4 te kawh tir ta ila. Tunlaia kan \halai tamtak nun tichhe tu leh an chhungkua ti hrehawm tu a ni a, Aizawl vengtin maiah hian mi 10/20 rual vel chu hetiang lamah buai hi an awm deuh vek awm e. Hemi bakah hian Mizoram khaw hrang hrangah pawh buaipui tham an awm bawk a, tute chhungkua mah hi kan him ta lo emaw ni tih theih a ni. Ruihhlo hian rukruk leh sualna dang a thlen avangin a ti awmlohna chhungkua te pawhin an tuar zel tho a; vengtin khawtinah hian ruihhlo do in tlawmngai pawlte kan buai a, mutmu pawh an tuah hman meuh ta lo. Kum 2005 (December 17) a\anga June, 2018 thlenga Central YMA SRS/CADS in ruihhlo chi hrang hrang a man zat hlutna (pawisa a chantirin) belhkhawm hi Rs. 25,23,69,597.00 (cheng vaibelchhe sawmhnih panga, nuai sawmhnih pathum, singruk sangkua zanga sawmkua pasarih) a ni a. Hei hi Aizawl khawpui chhung chauh leh Central YMA in a man te chauh a ni a, a hunlai mil zela a hlutna anga chhutchhuah a ni a, a \hahnem hle mai. 

Heng bakah hian khawpui dangah te leh veng leh khaw hrang hrangah te tlawmngai pawl ten an man bawk a. Sawrkara Excise & Narcotics Department in an man bawk a. Heng zawng zawng hi chhut khawm ta ila a \hahnem hle ang. Hetiang zat hi man lo ta se, eng ang takin nge kan \halaite nun a tihchhiat leh zual ang le. 

Hetih lai hian, Excise & Narcotics Department-in ruihhlo vanga thi an chhinchhiah danin kum 1984 a\anga kumin January 9, 2018 thlengin mi 1,468 an thi tawh a, heng zingah hian mipa 1,305 leh hmeichhia 163 an ni. (Vanglaini Chanchinbu, 10.01.2018)

3. Social Media hman sual :

Khawvel changkanna in a rawn ken tel zinga pakhat chu, Internet hmanga inbiak dan chi hrang hrang lo chhuak ta hi a ni. Social networking hrang hrang facebook, whatssapp, youtube, instagram, twitter, messenger etc. hmangin kan inkawm luai luai mai a ni ta ber e. Hengte hian kan mamawh leh hriat duh zawk, en duh zawng leh ngaihthlak duh zawng hi nikhata darkar 24 chhung min fah a, khawih peih a thu a ni mai. Mahni chauh pawha hlim taka min awm tirtu niin kan ngai a, midang kan ngai lo. Zanah rei tak thleng thlengin kan menpui a, zing thawh veleh kan en lehnghal a. Kan hun zawng zawng hi min lak sak ta. Hei hian a \ha lo zawngin mimal, chhungkua leh khawtlang nunah nghawng a nei chho ta. |halaite mai ni lovin nu leh pa te pawhin khawi hmunah pawh kan kheuh chuah chuah ta mai. Hun a hek a, sum a hek bawk a. Mimal leh chungkaw nunin a tuar a, naupang thlengin Mobile phone khawih lovin an awm thei ta lo. Hetiang zela kan kal chuan kan hnam hian kan chhiat pui ang tih a hlauhawm hle mai.

Heng social media te hi mahni nihna thupin midangte sawisel nan te, Sawrkar sawisel nan te, thlalak duk dak lo tar chhuah nan te, mi \hatlohna puanchhuah sakna te an hmang \hin. Heng zawng zawng hi dan bawhchhiatna sual lian tham tak an ni bawk. Awlsam taka mi sawisel mai te hi a awl em em a, hei hian ze \ha lo deuh a tuh thei. Chuvangin Social Networking hi kan hman thiam loh chuan kan hnam nun tichhe tu a ni mek a, a ni zel dawn pawh niin a lang. Mizoram Police te hian Social media hman dik loh avang hian thubuai engemaw an nei tawh \hin a, an la nei zel dawn pawh niin a lang. Chuvangin a hmangtute kan fimkhur a \ul tak zet a ni. A hman thiam dan leh \angkai zawka kan hman dan turah hian ngaihtuahna i seng ang u.

4. Politics lak dan fuh lo : 

Mizote hi Politics la na tak hnam kan ni tiin an sawi \hin. Tunhma deuhah kha chuan politics a \an lam, awn lam neilo a awm theih tak tak loh an ti \hin. Mahni \an zawng party chu thih huamin kan \an a, insual hial pawh kan ngam \hin. Tun thleng pawhin party \an neih avanga inhnial leh iner te pawh a la reh hlei thei lo. Hei hian in\henawm khawvenna a tinuam lova,  khawtlangah insawiselna leh sawi neuh neuh a ti tam a, khawtlang inlungrualna a tichhe thei. Chu chuan kan hnam tana \hahnemngaihna dik lovah min hruai thei a ni. Politics lak dan fuh loh hian \anrualna aiin \anrualna lohna a thlen thei a, kan hnam leh khawtlang nun tichhe tu ah i \an tir lo ang u. Tunhnaiah MPF in nasa takin \an a la a, kan ziaawm ta viau mai. 

5. Khawthlang nun entawn dan diklo :

Khawthlang lam ram mite nundan kan entawn nasa a, entawn dan erawh kan thiam lo. An nun changkang tak tak kan hmu a, kan awt a, an awm anga awm ve kan ch^k a. Kan khawsak leh dinhmunin a pha si lova, kan sum leh pai neihin a tlin lo bawk a. Chu chuan tlakrannaah min hruai l<t a, a bikin \halai tam tak awmkhawlohna ah a hruai l<t bawk a. mahni khawsak phu lova incheina  leh khawsak kan uar a, kan tlin reng si loh avangin a tawpah kan tuar leh \hin. Khawthlang sapho nun kan entawn dan hi kan siam\hat loh chuan kan chhiat phah nasa hle ang.

Heng kan han tarlan tak te bakah hian kan ram leh khawtlang nun tichhe thei thil engemaw zat an la awm thei ang. Tun dinhmunah kan khawtlang leh hnam nun tichhe thei chi hrang hrangte hi engtin nge kan do let ang ? tih hi Kohhrante leh tlawmngai pawl, sawrkarte pawhin mutmawh hnarmawha  kan neih a \ul ta. Kan \halaiten harsatna an tawh mekte hi engtin nge kan sutkian ang ? tih te hi kan ngaihtuahnaah awm se. Kan ram, kan hnam, khawtlang leh mimal nun a him theihnan theihtawpin \an i la zel ang u.

Lost in the Jungle

- Dr Malsawmliana


“ A pawi hle mai, ka pu” tih thu ngaihthlak nuam lo zet mai chuan Mathew Scott chu a lo hmuak a. Santa Marta, Colombia-a tourist agency a thawk tlangval pakhat chuan phur tak mai a Mathew Scott-a lo kal chu a kal pui turte darkar chanve vel liam ta a an kal liam tawh thu a lo hrilh a. “ Leh ta pek a, mi aia \uan fum tur reng hian em ni ka lo pian le ?’ a ti rilru niap niap a. A hma in South America hmun \henkhat fang tura kal a tum chu a muanchan vang liau liau in a nang hman tawh lo bawk a. Tun \umah pawh hian thla sarih vel a awm bo hnu in an ram lama haw a, chutah Engineering College a kal chhunzawm a tum a. Chumi hma chuan ni ruk chhung ramhnuaia adventure trekking nei a, Lost City tlawh an tum a. Chu chu a ni, a nan hman tak loh chu.

Ka kal pui turten min kalsan vek mahsela, \hulh chu ka tum bik chuang lova, ka awmna hostel, £3 chawia ka luah chu panin khawlaiah chuan mittui nen ka kal chhak chhak a. Zanah pawh nise, ka kalpui turte chu va zawm ve ngei ka tum a. Chhuak turin ka inbuatsaih nghal sawk sawk a. Ka pheikhawk, tui thawl(water bottle) leh ka T.Shirt te chu ka bag ah chuan ka thun rawk rawk a. Kan Base camp awmna lam pana kal tur Bus awmna lam panin ka tlan chhuak leh nghal a.

Lost City hi kum 500BC vel daih ami kha ni mahse, kum 1976 khan an hmuchhuak chauhva, hmuh awla a awm lai hian tih ang deuhvin, a remchan laia hmuh ve chu ka tum tlat a. Helai hmunah hian helho(terrorist) te an chetla nasa viau na in, a mi chengte ka berawn hmasa vek a, chuvangin ka thil tum chu thiltih awmlo ah ka ngai lem lo.

Kan chuanna Bus chu thingtlang khaw tereuhte pakhatah hian a ding chat a, ka chhuk a. Min hruaitu (local guide) chuan Base camp thlenga min hruai a intiam a. Tlangram vela ke a kan kal lai chuan chu lai ram mawina chuan min zem chiai chiai a. Ramngaw chhah pui pui leh lui luang kawi ngiai ngiai te chuan a mawina an tizual bawk a. Chulai vela lui lian ber, Buritaca chu Lost City kalna atana an kawng hman ber anih thu min hrilh bawk a. Base camp kan thlen chuan ka \hiante nen hlim takin kan inhmu a, ka rilru chiaina pawh chu a reh nghal vek mai. Kan pawlho zingah chuan a naupang ber ka ni a, mi dang ho chu kum 20-30 inkar deuh vek an ni a. Chungte chu Mathijs-a, Holland mi, Chess khel thiam tak te, Reinhilt-i, German nula, tlanglawn vel zei tak leh Israel mi paruk te an ni a. Kan bul lawkah chuan midang, trekking nei ve tur tho an awm thu leh anni ho chu kan va zawm turte an nih thu ka \hiante chuan min hrilh nghal bawk a.

A tukah chuan vur zuar pakhat nen Lost City kalkawng chungchang kan sawi dun a, a ni chuan kawng bumboh leh harsa a nih loh thu min hrilh a. Chumi zan chuan kan chhuak nghal a, mahse kan han kal tan a, tuihleuh a ngai a, tuikhawhthla(waterfalls) te hleuh kai a ngaih takah chuan vur zuarpa min hrilh chu a lo dikhlel deuh niin ka hria. Lungpui chungah ka zuang kai a, chutah tuiah ka zung lut a, a vawt kher mai. Mahse Lost City ka hmuh chakna chuan hrehawm min theihnghilh tir a, engkim mai chu ruahman ang thlapin a kal ni maiin ka hria a. Ka rilru chuan he laia ka zinna(last trip) hi hlawhtling taka zawh a, chutah mahni ram lam pana haw chu ka thil tum a nih thu ka ngaihtuah nep nep a. Nun hi a lo va nuam em !

Mahse, mahse..... ka ngaihtuahna chu a thamral ta. Spanish \awnga ‘Tho rawh’ vin taka tih ri chu ka hnung lam a\anga ka hriat chu a ni ta !  Ka han hawi let a, rifle hmawr chu ka hmu nghal a. ‘Tho rawh’ a ri leh tuar a, eng thil nge thleng ta le ? Sipai uniform ha pahnih hi ka hmu a. An hmai hnawih rang ruai mai leh jacket dum ha in an kawngah pistol an pai bawk a. Pistola min tin reng chung chuan ka bag an dap a. Ka sana ka han en chuan zing lam dar 5:09 a lo ri chiah a. Chutah ka tlu hnawk a, ka rilru chuan insuamna nih hi  ka ti a. Ka piah lawkah chuan thuam phur tura ka rawih leh min hruaitu te chu an lo phuar bet mawlh mawlh bawk a. Han talchhuah eih pawh an tum lova, an ngam lo ni fahmiang ka ti a.

An camp ah min hruai a, room pakhatah min khung khawm a.  Chutah silai keng pahnihin camp dang panin min hruai chhuak leh a. Camp dang kan va thlen chuan silai keng hovin midang 16/17 vel hi an lo din hual bawk a, tichuan buaina tak tak ka tawng ta tih ka inhre nghal a. Chung an mi man zingah chuan British mi pakhat, Mark Henderson, TV Producer a lo tel ve a, a ni nen phei hi chuan nizan lawkah kan inkawm a. Kan han inkawm chiang a South London lam mi ve tho a lo ni a. Heng guerilla ho hian pawl hnihah min \hen dawn pawh ni sela, Mark-a bulah zel awm ka tum ta a. Keini ho pariat chu kan tui thawl te thunkhat tura min tih hnuah silai keng  8 in min chhawm chhuak leh a, chutih lai chuan zing lam dar 5:30 vel chiah a ni a. Lost City hnuchhawn zawngin ramngaw pilril lamah min hruai a. A awih ang reng si a, kal pahin kan tawlh pur pur zel a, hnim awm remchangah kan inman tang hram hram zel zawk a, a changin a nal em em bawk a. Min hruaitu pa ber chu han titi pui ka tum a. A ni chuan, Colombian Army an nih thu leh Bandit( suamhmang) ho laka keini ho chu venghim tura tih an nih thu min hrilh a. Naktuk maiah Santa Marta lama kir leh tur an ni a, camp kan thlen hunah an hotupa tih dan dana awm tur kan nih thu te pawh min hrilh nghal bawk a. Ke in darkar li vel zet kan kal ta a, ni a sa hle a, boruak lah chu a lum hulh hulh mai bawk a, kan chau tlang viau tawh hlawm a. Rinloh deuh maiin min hruaitu te chuan chawlh tur an ti a, chhang zai lep leh a chhunga khawi zu tah chu min pe a, ka theih tawka tam ei ka tum a. Ka tui burah chuan \henkhat ka chiah zawp bawk a, chu chuan chakna a siam theih ka beisei tlat a.

Kan han kal leh chu, lung leh thing hmunah kan kal a, kan chau ta takzet mai.Thenkhat te phei chu an ke pen pawh a zim tan viau tawh a, ka hnunga Israel mi pahnih te phei chuan min hruaitu hnenah chuan ‘Khawiah nge kalpui min tum, hei bak hi kan kal thei tawh lo’ an han ti dek dek a. A chhanna chu ka hre thei lo na in, ka han leh hawi a, ka hmai bulah silai kaw hmawr a lo pir vang a. A chhanna chu, kal zel rawh tih a ni. Hei bak hi chu han innghirnghona kan tawk lem lova, engtin mah min ti lova. Trekking nei tura kan kal tirh lamah kha chuan kan puakphur leh min hruaitu(guide) te nen kan ni a, tunah chuan min hruaitu te chuan Silai an pai ve thung a. Danglamna vak a awm lo.Chawhnu herah chuan ruah a rawn sur a, kan chawl ta a. Kan inkhuh hulna turin Thelret puan(Plastic sheet) min sem theuhva, ei tur tlem- chocolate leh kuhva \hial tur min sem \heuh bawk a. Mark nen chuan kan dinhmun kan sawi dun a, tlanchhuah theih dan te pawh kan ngaihtuah a. ‘Escape’ tih \awngkam chu kan hmang ngam lova, a chhan chu Spanish tawnga ‘escapar’ tih nen a awmzia a inan vang a ni. An hrethiam nghal mai dawn si a. Tlanchhuah theih dan kawng hnih kan ngaihtuah a, a pakhatna ah chuan an hriatloh hlana hnim kara bih ruk a, an kal liam hnu a Lost City kawng lam zawh a, Santa Marta hmuna kir leh a ni a. Mahse a hlauhawm viau dawn a, a chhan chu kalkawngah hengho(guerilla) hi hmuh tur an awm \euh dawn a ni. A pahnihna ah chuan, lui te hi zawh thlak zela, chutah Rio Buritaca lui zuk pawh a, Santa Marta lama kal a ni. Mark-a hnenah chuan ‘ti rawh le’ ka ti a, mahse a ni chuan ‘ngaihdan atthlak tak a ni’ tiin min chhang a. ‘Kan thei tur a ni’ ka ti a, mahse a lu min thin san mai a. A hlauhawm thawkhat viau ang a, mahse min kap hman lovang. Hmelma te pawh a thi chunga man aiin a nung chung ngeia man hi an duh zawk \hin kha maw, ka ti rilru a. Chawhnu dar 1 a ni tawh a, ruah a rawn sur leh tlawrh ang a, kan tumna chu a tlawlh leh mai ang tih ka hlauva. Kan ram(England) ah haw ka tum hun chu ni nga chauhvin a dang tawh a, ka thiltum zawng zawngte chu hengho vang mai mai hian a tlawlh tur a ni lo tiin rilru ka siam a, tlanchhuak tur chuan ka inbuatsaih a. Chutah min mantu te hriatlohva chhuah dan tur ka ngaihtuah a, ka mamawh tur te ka dap kual ru a. Lui dung ka zawh dawn avangin tui chu mamawh tawk hmu thei turah ka inngai a, ka tui thawl chu ka paih a. Torch light ka mamawh a, ka mawza nen, thelret puan nen. Ka pheikhawk chhungah ka hnawh lut a, mawza pawh chuti bawk. Ka thawmhnaw hak lai nen, a zang thei ang berin ka inbuatsaih ru a. Chutah a rukin kawngthlang lamah ka zuang thla a, metre 12 vel chu ka lum awm e. Engmah na leh hliam ka nei lova, ka vannei hle. Tunah chuan ka zalen ta.

Chutah ka chhuk thla zel a, pheikhawk nen chuan a lo harsa ngiang mai a, thing zungah ka inpawt thla zel a, a awlsam phah fu. Tumkhat chu, ka thing zung vawn chu a phawk hlawk a, ka lum leh a, lungah ka khabe ka tauh a, a na kher mai. Darkar hnih vel hnuah chuan khua pawh a thim \an tawh a, kal theih tawh hek lo, hmun zawl laiah ka chawl a. Mutna ka siam a, ka thelret puante chu ka phah a, ka sin bawk a, mahse muthilh a har angreng khawp mai. Boruak a vawt bawk si nen, ka ngaihtuahna chu a vir buai hle. Engtin nge he ramngaw pilril tak a\ang hian nung dama ka chhuah theih ang ? Santa Marta thleng turin engtia thui nge lui dung hi la zawh ngai ang ?  Ngaihtuah tur a tam khawp mai. Khaw vawt leh hnawng hi ka hmelma pui ber an ni a, chuti tih lohvah chuan 100% in ka la fit tawkin ka inhria a. A tuk zingah chuan ni li chhunga ka hun hman dan tur ka duang a. Zing dar 5:30 a thovin ka kal \an ang a, chutah dar riat vel hnuah chawl lehin phaizawl lam panin ka kal zel dawn a ni. Lui dungah te chuan thiam leh thiam lovin ka zai ve rawng rawng a. Engmah ka ei lo na in ka ril  tam lem lo. Ei tur awmna hmunah chuan kan ril\am mai a, a awmlohna hmunah chuan ril\am hi a hriatloh zawk \hin a ni. Chulai ram velah chuan thei han ei tur mai pawh awm lova, ramsa pawh hmuh tur an awm lo, sava tih chauhlo chu. Chu bakah tho mitchhaih leh thosi an awm bawk a. Mahse vanneihthlak takin helai ram vela Thosi te hi Malaria hrik pailo chi an lo ni leh zel a. Nitinin chawhnu lam dar 2 velah hian ruah a rawn sur ziah \hin a, kal theih a ni loh avangin ka thelret puan in ka inkhuh a, ka mu daih \hin a. Zanah chuan U\awk hram ri te, thosi vi ri te leh tui luang ri te chu ka ngaithla \hin a. Zan hi a ral thei dawn lo emaw tih te pawh a awl rum rum \hin.

A ningana a ni ta.Lui dung ka zawh zel chuan chhim thlang lamah ka kal zel dawn tih ka hrechhuak a. Ka lui zawh chu a diklo tih pawh ka hrechhuak nghal a. A manganthlak hle mai. Beiseina pawh ka nei thei tawh lo. Helai hmunah hian kar khat dawn vel chu ka tei ta, mihring la chen na ngailoh hmunah ka awm a. Kar khat vel chu la awm ila, ka thi thei ngei ang. Boralna leh damkhaw chhuahna chance ka nei chu a intluk(50-50) vel thuak tawh a. Kan rama haw a, college-a zir chhunzawm leh ka tumna te chu bansan ka la tum lova, mahse ka han ngaihtuah chian chuan khawvel lehlam thil, thlen theihloh tluk niin ka hre tawh a. Ka rilru ka siam a, helai hmun atanga dam taka ka chhuah theih chuan ka nun hi uluk takin ka hmang ang a, ka chhungte leh mi dang lakah pawh rinawm takin ka nung ang, tiin. Zanah hian darkar khat aia tam hi ka muhil thei lova. Suangtuahna khawvelah ka cheng a, a chang chuan Sakawr chungah chuangin helai ram pilril tak hi ka lo chhuahsan \hin a. Ka riltam deuh chang leh, restaurant ah te kalin tomato soup te ka ei a, eitur dang chi hrang hrang nen ka lo inchhawp leh rup \hin. Ka rilru in, Ina ka haw hunah chuan ei siam lam hi ka zir ang ka ti a.

A nisarihna ah chuan lui dung zawh tawh lovin tlang dung zawhin kal ka tum tawh a. Ka tih dan pangngaiin zing dar 5:30 ah ka chhuak a, ka chau ta takzet mai. Mahse, ka han hawi chuan camp ni awm tak hi ka hmu thei a, ka hlim hle mai. Mak pawh ka ti. Pathian awm ring lem lo(atheist) ka ni na in, ka lawm ngang a ni ang, ka \hing\hi a, Pathian hnenah lawmthu ka sawi a. Tih leh tur chuan ka hre lo. Ka zu thlen chuan, dawhsan pakhat hi a lo awm a lo awm a, thosi len zarna tur ni awm tak ban pali inphun hi a lo awm bawk. A sirah chuan carrot leh be funna ruak hi a let ngat bawk a. Hun engemaw ti hnua mihring hnuhma ka hmuh leh hmasak ber a ni a, ka hlim hle a ni. Zanah pawh ka riak nghal a, mahse chu zan zet chu, thlipui leh ruah in min nang ching a. Khawpui a ri dur dur lehnghal a, muthilh a har kher mai. Lui dung ka zawh tawh loh avangin tui in tur ka nei tawh lova, ka pheikhawk chu ka ti ruak a, ruah chu ka dawh tawp mai a. Hmawlhin ka kap parh a, pheikhawk chhunga tui lo lut chu ka in tur neih chu a ni mai.

A ni sawmna a ni ta. Ka khua a sik a, luhai nen, luakchhuak burin ka awm ta mai a. Kal pawh ka kal hlei thei tawh lo, ka ke lah chu a na ngut ngut tawh bawk a. Chhun lamah ka pheikhawk chu ka bun a, thlan nen a inchiah a. Zanah tui dawhnan ka hmang leh \hin a, hei vang hian ka damloh phah niin ka hria a. Thui vaklo ka han kal leh hnu chuan, phaizawlah hian mihring hnuhma ni awm tak ka hmu a. Mi hnuchhawn tawh hnu In te(hut) hi ka hmu a, a chhungah chuan tui thawl, pot leh thei sak tak mai hi a lo awm a. Alu tawih hi a awm bawk a, han ei mai hi ka chak khawp a, mahse eiloh \ha zawkin ka hria a, chak tak chungin ka ei ta lova. ‘Naktuk zingah chuan mihring hmel ka hmuh tawh ngei ngei ang’tiin ka inhnem a.

A tuk zingah chuan ka harh hlawl mai a, ka han hawi kual vel chuan ka phu zawk mai. Ka bul lawkah chuan Sabengtung pahnih hi an lo awm reng mai a, min hmuh veleh an kal sawn nghal a.A piah leh deuhvah chuan Bawng panga hi an lo tla leh a, an bul maiah chuan thing leh thlaiin a hual velah hian In lian deuh deuh pahnih hi an awm bawk a. Ka han au vak a, mahse min chhang tu reng an awm lo. Ka han en chian chuan chu In chu In ram tawh a lo ni a. Mahse beiseina ka nei tlat a, mi tu emaw tal hmuh ka la inbeisei reng a ni. Chutah mi pathum-mipa, hmeichhia leh hmeichhe naupang hi ka lam pana lo kal ka hmu a.Min han hmuh phut avang chuan mak ti awm hmel hi an pu a, vanneihthlak takin Spanish \awng tlem an lo thiam hlauhva. “ Ni 11 chhung chu chaw ei lovin ka vakvai ta. Kal ngaihna reng ka hre lo” tiin ka bo dan leh min man dan te, ka tlanchhuah dan zawng zawngte chu ka hrilh vek a.

Santa Marta a min hruai theih chuan pawisa pek ka tiam a, ni thum kal a nih thu min hrilh a. Chhang leh In tur min pe a, ka ei tamin ka in tam kher mai. Anni ho nen chuan an khaw lamah kan kal nghal a, ka chauh tawh em avangin ka kal hlei thei tawh meuh lova. Ruah a rawn sur leh bawk nen. Kawnglakah chuan In te pahnih hi kan hmu a, Oonca-i leh a fanu ten an luah a, tichuan kan chawl a. Oonca-i chuan In chhungah min hruai lut a, meilum min ai tir a. Ni 12 kal ta a, ka taksa leh thawmhnaw te ka tih ro hmasak ber a ni awm e. Ei tur pangngai ka ei hmasak ber ni turin Serthlum pahnih min pe a, ka ei zawh chuan mumang bo \hak khawpin ka muhil zui ta a.

‘Hman hmawh rawh’ tih ri chu a ngaihnawm kher mai. Colombian Army pahnihin Helicopter chung vir muai muaiah chuan min zawn lut a, ka vahvaihna ram pilril chungah chuan thlawkin Santa Marta lam panin kan liam ta vut vut a. Don Diego khuaah kan \um a. Ni 12 hnuah chuan ka vahvaihna lungchhiatthlak tak chu a tawp ta a ni. Santa Marta Damdawi In khuma ka mut lai chuan Mobile phone hi min chhawp sak a. Kan In lam ka han biak chuan ka pa in min lo chhang a. Telephone a\ang chuan ka nu lungchhe lutuk \ap ri pawh ka hre thei a. Min rawn biak ve chuan In ka thlen veleh a ei ka chak ber min zawt a. “ Alu ur hmin leh hriak mawm lam chi” tiin ka chhang.

( Mathew Scott( As told to Peter Foster and Caroline Davies, Reader Digest, August, 2004)

Born with a heart tumour

Ziaktu : Christopher Mathews

Lettu   : Malsawmliana


January 10, 1983 chu Thawhtanni a ni a. Zan dar 9 a lo ni a. Kum 24 mi, rai puar teuh tawh, Ginsella Bianchi pum chu a rawn na tan a. Nau neih hun a nih tawh avangin a pum na chu a reh hlei thei lova. Minute 15 dan lek lekah a rawh na leh thin a. A hma a a naupai an endikna (prenatal test) ah chuan a naupai chu mipa anih tih a hre tawh a. Amaherawhchu, chumi piah lamah chuan chu nau duhawm tak, piang tep tawh chuan diklohna a nei tih reng reng anni nupa Ginsella leh Stefano chuan an hre lova.

Ginssella-i’n nau a pai atang a kar thumna ah chuan pumchhung enna chi khat - ri lam pang enna hmang a an enna (Sonographic examination) an tih atang chuan chu nau lo piang mai tur lung vei lama thisen semchhuaktu vei lamah chuan thil fello a awm tih hmuhchhuah a ni tlat mai !!!

“A lan danah chuan i naupai hian a lungah thatlohna a nei niin a lang. Mahse lungngaih tur a ni lo. Amaherawhchu, a pian veleh uluk taka kan enkawl nghal vat erawh a ngai thung ang” tiin Dr. Lusia di Collo chuan Ginssella chu a hrilh a. An enna result atanga a lan dan chuan a lung vei lam ah bawk(tumor) a awm ni hriat a ni.

Tichuan Ginssella chu damdawi inah dah luh a ni a, nau neihna room-ah lut nghalin darkar 2 hnu zing lam dar 12:30(January 11) ah chuan naute chu a piang ta a, a tha reuh hle lehnghal a.  Kg 4 lai a rit a ni nghe nghe a. Ginssella-in naute a hmuh chuan a hlim hle a, a hmangaih tak zet a ni. Chutih lai chuan Dr.Maiorana chuan hna hmanhmawh thlak tak thawh tur nei nghalin a inhria a, chu hna chu a huhphurhawm hle lehnghal a. Tichuan naute chu a nu hnen atang chuan a la hrang nghal a.

Damdawi in chhung a nau piang buaipuiawm te enkawlna pindan  ah chuan Dr.Maiorana chuan naute chu rang takin a la hrang nghal zung zung a. Chu naute, Alessandro-a lung/thin phu (heart beat) 130-140 ( per minute) tura ngaih chu 100 vel  chauh a ni tih hriat chhuah a ni a, chubakah a hmui leh a kut hmawr te pawh chu a duk vek a. Chu chuan  lungah thil fello a awm tih a tichiang bawk. Uluk takin enfiah hna thawh nghal a ni.

Stefano Bianchi chuan a fapa thar chu tlai lam dar 4 ah a va hmu ve chauh a. A fapa sam ngil tak leh mit dum pawl raih mai, nau upna(incubator) a an lo up chu darthlalang chhan atang chuan a thlir a, khawngaihna leh lainatna in a khat a. Naute thawk dan atang leh a hmai vel duk atang  chuan a fapa chuan harsatna a nei ani tih a hrethiam nghal a. Mahse naute enkawl thiam a ni lova, nurse ten naute a \hat thu an lo hrilh bawk avang chuan ngaihtha takin a awm leh mai a. Chumi hnu ah Stefano chuan a nupui duhtak, Gissella chu a va pan a, a kuah  a, a fawp a, a sam buang thang te chu duat takin a chul sak heuh heuh a. Fiamthu an thawh a, hlim takin an nui dun ar ar a. January 12 zing dar 12:30 a lo rik chuan an fapa chu ni 1 a upa a lo ni ve ta reng a, mahse chu chuan a dam zel leh dam zel loh tur a hril chuang lo. Naute natna chu a lung vei lam leh ding lam daidangtu, a vei lamah chuan bawk(tumour) 2.2cm a sei hi a awm a. Chu chuan a lung dawtpui tan harsatna siamin a taksa peng dang a thisen semdarh thlengin harsatna a thlen thin hi a lo ni a.

Tichuan, chu damdawi in a daktawr rual ho chu Dr. Maiorana ho chuan an thukhawm nghal a, naupang khawngaihthlak tak enkawl dan tur chu an sawi hova.  A tawpah chuan Rome khawpui a Bambino Gesu Paediatric Hospital a daktawr thiam hmingthang, Dr. Carlo Marcelletti chu rawn mai an ti tlu ta a. Dr. Marcelletti, kum 38 mi hi Italy ramah chuan lung zai thiam hmingthang,  Bambino Gesu Hospital-a Cardiac Surgery Dept. a an hotupa a ni a. USA-ah Dr. Dwight McGoon-a hnuaia lung lam zai zu zir chhuak a ni a, chumi hnu ah Amsterdam University Hospital ah thawk lehin, heta tang hian Bambino Gesu-a’n a damdawi in a thawk tura a sawm chhuah a ni. He damdawiin a a thawh hnu hian daktawr thiam tak takin an rawn zawm ve nghal a.  Hmanraw changkang tak tak leh tha tak tak an neihte nen chuan an thiamna chu a inchawih tha tawk hle a, chu mai  bakah mite tana inpekna thinlung thuk tak an la pu leh ta nghal a. Thla 7 chhungin hlawhtling takin mi 170 an zai tawh a, hengte hi dinhmun chhe tak tak tawh te leh damdawi in dangte pawhin tih ngaihna an hriat tawh loh te anni hlawm.

Nilaini chhun dar 1 a lo ni a, Stefano Bianchi chu a hnathawhna hmun bar& tobacco shop a a awm laiin Telephone a lo ri ral ral a. A han lak chuan hmuh theih khawpin a hmel a lo danglam nghal a, a mittui a tla nghal bawk a. “I fapa, Allessandro chu Bambino Gesu  Hospital ah hruai a ni, mahse enfiah chauh a ni ang. Amaherawhchu, a dinhmun a tha lo hle” tih thu a han hriat chuan vawilehkhata ni a lo tla thut ang mai hi niin ka hria a ti. A rang a rangin chu damdawi in lam pan chuan a tlan nghal a.

Zan dar 6 ah chuan test result a chhuak a, a bawk len zawng leh awmdan engkim hriat a ni a. Azaitu tur ber Dr. Marcelletti chuan hmeichhe naute thlaruk mi lek a zai zo chauh a, chawlh hahdam a duh viau laiin naute dang zai a nghal a ngai leh mai si a. A tlangpuiin naute ni 2 leka upa, lung a bawk awm zai chu damchhuah a beiseiawm lohzia a hre bawk a. Chutiang naute piangtir ah chuan a zaina lamah thil dang khawih palh pawh a awlzia a hre chiang hle bawk a. Tichuan, pawn verandah a Stefano lungngai taka lo vei hnalh hnalh hnenah chuan,” I fapa hi a damchhuah kan duh chuan zai ngei a ngai. Chu chauh chu a damchhuahna kawng awm chhun a ni” tiin Dr. Marcelletti chuan a han hrilh a. Stefano chuan mittui parawl kuang chungin, “Ka fapa nunna hi i kutah a awm e” a ti ve hram a.

Delicate Operation

Tichuan Allessandro, naute ni 2 leka upa chu zai tura buatsaih a ni ta a. Hnimhlum te pein nikhaw hre lova chiu mut a ni ta a. Zai tura buatsaih chhung pawh a rei hle a, amah a la te si a, fimkhur lehzual pawh a ngai hle. Zaina pindanah chuan awm tura ngaih ho chu an kim a. An insiam fel sap sap a, kawr pawl an ha fur bawk a. Naute pawh chu puana khuhin an zaina lai tur, a dul zawn chauh chu an tilang a.

Dr. Marcelletti puitu, assisstant surgeon, Dr. Antonio Cano leh Dr. Ducci di Carlo te chuan an han tan a. Dr. Cano chuan naute pum chu dim te in 8cm vel a zauvin a zai kak ta kawk kawk a, thi a chhuah lohna turin damdawi a hnawih nghal zel a. Tichuan anni pahnihin an tih tur an tih a, zai tura an buatsaih hnu chuan Dr. Marcelletti kutah a awm ve ta. Inzaina pindanah chuan a thiante chuan ‘robot’ ti an koh mai thin a ni a, tihsual hi a nei khat viau a ni. 

Robot in hna a thawk ta

Dr. Marcelletti chuan lung tuamtu rang/hamda pan te chu a zai pawp a. Chutah le, naute lung chu jelly fish(sangha chikhat) ang mai a sen duk raih mai chu a lo lang a. Dr. marcelletti chuan a lung chu  a awnin(45 degree) in a dah a, hmun hnihah a zai kak a. Chumi atang chuan pipe hmangin a zai chhung zawng chuan lung chuan hna a lo thawk dawn a ni. A zai laia taksa bung hrang hrang leh thluak a tha taka thisen a kal theih nan he pipe/machine hi dah a ni. Tichuan, lungphu pawh chu a lo tawp ta nghal a. Chutia lungah thisen a luh tawh loh hnu chuan lung chu zai theih a lo ni ta a. “Khawngaihin chemte min lo pe” a ti a, an pe nghal a.Dr. Marcelletti hian inzaina hmanrua a mamawh apiangin ‘khawngaihin(please)’ tih hi a sawi tel ziah thin.

A zai uluk hle a, a kut tih chet zeuh chuan a chemte hriam tak chuan thildang a khawih pawi thei a ni tih hre ranin a fimkhur hle a. A tih than fo pawh ni mahse naute ni 2 leka upa ah chuan a hma aia fimkhur lehzual a ngai tih a hre chiang hle bawk. Bawk chu naute piang tir pai atan chuan a lian hle tih a hrechhuak bawk. Dr. Macelletti ‘the robot’ chuan engmah a sawi lova, a kut chuan a hna a thawk mawlh mawlh thung a. Bawk chu lung ata a zai bung ta hmawk a. Thaw a veng ta huai mai. Mahse a bawk chuan a lung dawt(aorta) leh hmundangah zung a lo kaih hman ang em? tih chuan a ngaihtuahna a hruai thui hle bawk. chumai a la ni lo, bawk a han paih hnu chuan a bulah a dang a lo awm leh bawk a. Mahse awlsam takin a paih leh ta mai a.

Dramatic moment

Tunah chuan a tih tur chu a zo ta. A \hui nghal mawlh mawlh a, a hneh kher mai. Puanthui thiam takin hriau hmanga puan an thui ang mai hian a thui zung zung a, chu ngawt pawh chu hmuhnawm tham tak a ni. A thiante chuan hmuhnawm ti takin chilthli tla dawn dawnin an lo thlir thap a, tawng na chang pawh an hre lo. Minute 19 a hmang a, tichuan a hma a pipe an vuah a, tichuan a lungah chuan thisen an luanluh tir leh nghal a. Naute lung chuan pangngai takin hna a thawk nghal ta char char a.

Nghakhlel taka pawn a lo nghaktu, Stefano chuan Dr. Marcelletti pawna lo chhuak chu beisei nei takin a lo pan vat a. “ Engkim a tha” tih ri chuan Stefano thinlung ngui chu a tiharh zawk a. Zanlai a ri tep tawh nachungin ‘ni a lo chhuak a, khawvel hi a lo eng ta phut a’ tih ang maiin a tan hlimna kawl a lo eng leh tan ta.

Ni 21 hnu ah chuan Allessandro chu dam tha takin damdawiin atang chuan a chhuak thei ta a. Tun thlengin an chhungkua in hlim takin an awm ta zel a ni.

Elephants for dinner

 -         Dr Malsawmliana

    

 

(Tun \um chu namailo lam ai mahin ngaihnawm lam a ni zawk mah e…msl)

 

Tlai ni tla tur chu a sen riai mai a, kan awmna vel pawh a dai deuh diai tawh a, tei vel pahin kan thiante awmna lam ah kan pan a. Lehlam pawl ho ti mai ila, kan thiante chu an ni vek thova, an awmna buk kan va thlen chuan an lo titi nasa khawp mai a. Vawiin lama an thil tawn chi hrang hrang leh tunhma lam thilte sawiin an lo phul hlut mai a. Chutah pakhat chuan sanghal(wild boar) nen ramhnuaia an in hmachhawn dan a sawi a, a ngaihnawm kan ti tlang a niang, kan ngawi thap mai a. A insawi dan hmangah chuan a huaisen thawkhat vau mai, a hnuah chu pa chu ‘Wild Boar Man’ tiin hminglem kan kan vuah sak a.

Zanriah tui tak mai kan kil hnu chuan kan piah lawka luite ah chuan thil ri thuai thuai hi kan hria a, kan han ngaichang deuh a, Sai lian pui pui mai thawm a lo ni a, an thawm a na ngei mai ! Chutah lui dung atangin tlang sang lam panin an kal a. Keini ho chu kan phili viau mai a, naupang leh hmeichhia te chu In chhungah an tlan lut a, keini inti pa deuhho mi pali chu Sai lo kal thlir tur chuan a chung lamah kan lawn chhova. Chutah reilote hnuah chuan Sai lian tak mai,a nawn leh ngho vel pawh lian tha tak mai a rawn kal tih a hlimthla atang chuan a lang reng mai. Sai ka hmuh tawhah chuan a la lian ber awm e ka ti hial mai ! A nawn leh ngho vel te chuan kan awmna in chu han tai vel sela chuan kan thler veng vung dawn tih a lang reng mai a, rilru tawngtaina nen kan tawmim chawi(h) chawi(h) mai a. Kan zinga pahnih te chuan keini aiin an hlau fal emaw tih mai tur hian an che chang ngam ta reng reng lo mai a, an pahnih chuan bang kilah an tawm tlat mai a, a pakhat zawk phei chu kan zinga huaisen bera kan neih ‘Wild Boar Man’ kha a ni lehnghal a. Kan zinga hotupa ber chuan Sai te chu han en zui tumin inhnuai lamah a chhuk thla a, an leihlawn chu rah zawng hian a ri nasa viau lehnghal a, thawm dim nak a laiin a ring duh khawp mai. A thianpa chuan a zui ve nghal a. Ka ngaihtuah zuinaah chuan engtik ni ah emaw chuan anni nen chuan kan la inhmuhkhawm leh ngei ang a, he thil thleng hi kan la sawikhawm leh laih laih awm si a, ka ti a.

Keini pahnih chu kan awmna ah chuan kan thu ran mai a, khawvar hun kan nghak tawp mai a, kan vannei letling phian a. Sai lian pui pui chuan min hmu lo nge ni ? Hlau leh khur chungin thla eng hnuaiah chuan Sai kal vel te chu kan hmu reng mai a, an kalna vela thing te chu an pal thlu miah miah mai a, an thawm lah chu a ring phian mai a. A hnu lawkah chuan an kal liam ta nge ni a reh leh tlawk tlawk mai a. Ka piah law fing 300-400 velah chuan Sakhi an huk dum dum mai a, sakeiin a tih thaih nge ni ? Chumi hnuah thawm a reh thep thawp tihah kan chung lawk thingkungah chuan sava te reih te hram ring em em mai hi a rawn hram thut mai bawk a. Chutiang sava te reuh te hram ring thei deuh mai chu a mak hle mai a, kan bul vela ramsa ho pawh a ti \i thei hial mai !

Chumi hnuah chuan engmah thil thleng dang a awm ta chiah lova, kan mutchhuak ham bai bai mai tih loh chu. Hlau tak chung siin mut kan han tum a, kei chu ka mut vek vek chuan ka muhil nghal a ni mai a, mahse. Minute 10 vel hnuah chuan thawm danglam tak mai, ka sawifiah thiam dan ber chu thlahrang film a ramhuaiin kawngkhar a rawn hawng ri \huai ang mai hi a ni e. Ka han meng a, kan awmna pindan kawngkhar chu a lo inhawng \huai mai hi a lo ni a, mahse tumah ka hmu lo. Chutah ka \hianpa Pankaj chu zawite in ka han au a, mahse min chhang miah lo. Ka pheikhawk ka bun vat a, ka hmehen nen chuan kawngka lam chu ka pan a, chutah aw zawite in ‘ eng kha tit him rawh’ min rawn ti a, ka han en chuan Pankaj chu a lo ni a. Eng nge thil awmzia ti a ka han zawh chuan ‘I hmalam kha en rawh’ min ti a, ka han hawi phei chuan ka damchhunga ka theihnghilh tawh loh tura hmu ang main ka phu nasa kher mai ! Kan awmna In hual vela lei laihkhuar (pit) bulah chuan keimahni lam hawi hian Sai pahnih an lo ding run mai a, keini pahnih chu min tin zawn ni berin a lang. Mahse sai pakhat chu a naute a ni hlauh a, pakhat leh chu a nu a nih hmel a. Kan awmna atang chuan metre 10 vel chauh a ni a, a naute chu kan awmna lama rawn kal tum ni awm takin lei laihkhuar atanga kan awmna In kalna tura mihring kal theih tura thing kan dawn ah chuan rawn kal a tum a.

Pankaj chuan kan ei tur dah, chow a lo ei a, chumi rim chuan Sai te chu a ko viau a nih hmel a. Sai naute in thing leihlawn te a han zawh chuan a hnuaia lei laihkhuarah chuan a tlak ka lo hlau ve em em a, mahse a nu chuan a kal theih a rin loh avangin a hruai kir leh a. A hnuah kan awmna lam pan chuan rawn kal an han tum \hin a, mahse an ti hlei thei lova, lui lamah chuan an kal kiang ta a. Keini pahnih pawh kan thaw huai mai.

Sai pahnih an kal liam hnu reiloteah chuan sai naute hram ri kan hre leh a, lui lam atanga chu ri chu rawn kal niin kan hria a. Chutah sai dang thawm kan hre leh a, a lan dan chuan sai naute chu a nu in a khawih niin a lang a. Minute 10 vel hnuah chuan thing buk karah chuan thil che hi kan hmu a, lui atanga kawngpui pan chhohna kawngte velah chuan Sai naute a rawn lang leh hlawl mai a, chutah a nu chu a rawn lang leh bawk a. An pahnih chuan kawngah chuan an kal a, a naute chu a lu hi hniam takin a dah a, a hlim loh hmel riau hian kan hria a. Kalkawngah lung te chu a nawn hmanga chharin a hmuam zel ni maiin kan hria a, chutah a nu chuan a ka chhunga lung te chu a lak chhuah sak a, hnim zingah a chhak chhuak zel a. Chutah Sai naute chu kan awmna In kawtah chuan a ding leh thut mai a, a nu pawh chutiang bawkin.Eng nge an tih dawn aw ti a kan ngaihtuah lai chuan thingbuk hnuai atangin Sai dang, sang tak mai hi a rawn lang thut mai a, a san em avang chuan kan awmna In hual vela lei kan laih khuar vel te chu awlsam takin a dai kai hmiah hmiah thei turah kan ngai a. Vanneihthlak takin engmah ti lem lo chuan an pathum chuan an kal ta a.

     Pankaj chuan a enlenna chuan a en zui a. Mahse…thla eng chuan Pankaj-a enlenna darthlalang chu a rawn chhun a, Sai pa chu a chhun let leh tlat mai. Chutah Sai pa chu a rawn hawi let a, Pankaj chuan a enlenna chu a dah thla nghal a. Kan han hlau khawp a, kan chechang ngam ta der lo mai a, thlipui nasa tak karah hlau leh khura awm ang vel kan ni. Kan khur hlawk hlawk mai a, min rawn bei let ngei dawn hian kan hria a. Chutiang chuan minute 5 chhung vel chu kan awm. Min hmu chiah lo nain kan awmna lam hawi chuan a rawn hawi reng mai a, a beng leh hnarin kan rim vel chu a hria ni ngei tur a ni, mahse Sai hi an khaw hmuhna hi a chak lo tih ka hre ve tlat a,chu chuan tlem chuan min thlamuan deuh. Kan awmna hi In chung bathlar a ni a, zan thla engah chuan kan hlim vel chu a lang thei a. Mahse eng ti ta lem chuan a kal leh ta mai a, a rawn hawi let leh a, kan hlau leh viau hman a. Mahse a kal liam ta a. Kan thaw huai mai. Heng sai te hi Sai fel leh zaidam tak an ni lova, mi hmu ngat se chuan min tihlum dawn tih a hriatreng mai a, chuvangin engtin mah min ti lova an kal liam kha khawvela vannei berah kan inngai.

 

Mi namailo David Beckham

 

- Dr Malsawmliana


    “ Ka pa chuan ka kal theih veleh football pet tur min pe nghal a, ka kal theih hma pawh a ni zawk hial mai thei” tiin khawvela Football khel thiam leh lar hmingthang, England Football Team Captain pawh lo ni tawh David Robert Joseph Beckham chuan a sawi. 

A lar em emna chhan hi thawk leh khata a thiam thut vang a ni lova, an Coach ten an hrilh ngun vang pawh a ni hek lo. A chhan dik tak zawk chu “ Inkhelhnaa ka chakna neih zawng zawngte hi kum 20 kalta a ka pa in min zirtir chhuah vek kha a ni. Tlaia khua a thim avanga ball a hmuh theihloh thlengin ball tawh dan leh mumal taka chawh vel dante chu kan zir \hin. A changin a theihtawpa sangin a pet vak a, a lo tla leh lam chu \ha taka lo thunun turin min zirtir a. A chang leh ke lehlam lehlam a pet vel dante min zirtir a. Nin ruk changte nei \hin mahila a duhthusama ka khawih theih hma chuan min tih nawn tir tlauh tlauh \hin’ tih hi a ni.

David Beckham hi khawvelin an hriatna leh footballer a nihna anga a lar pui ber chu ‘free kick’ pet hi a ni awm e. A inzir dan chu ‘ Ka pa chuan penalty area a\angin ball ding lai min pet tir tlauh tlauh \hin a, goal ban chung kham ka pet per apiangin ka pocket money a pung sauh zel’ tiin a sawi a. Pet fuh tura an ruat (target) chu pet fuh ngei a tum a, a pet fuh hma chu a pa in a pet tir tlauh tlauh a, a pet fuh theih veleh a pa in School-a a pawisa pai \hin chu a ti pung \hin a ni. A peih lo chung chung pawhin pocket money pung chu a duh avangin a pet hram hram \hin a ni.

Amah hi awmnem tak angin lang mahse Game harsa leh boruak sangah pawh a zam mai ngai lova, tharum pawh hi a nei hrep mai. ‘Ka pa chuan ka khelh pui midang hnena min dim deuh tura a tih chuan hmasawnna tur a tlem dawn avangin ka lakah che rawva deuh hlawm pawh nise, chumi lo dawngsawng tura inpeih turin min fuih \hin. Chutianga ka naupan laia ka aia lian leh chak zawkte nena inkhelh ka chin \hinna chu tun hnuah hian ka \angkaipui takzet a ni’ a ti a, tharum ngah deuh leh amah aia ian deuh zawkte nena Ball inchuh nikhuaah pawh a duai zawkah a \ang mai ngai lo. Amah pawhin ‘football khelhnaah chuan ka nihna taka aia te leh zualin ka lang \hin. Nasa takin inzir mah ila midang aia ka tet bik avang leh tharum a ka hneh lohte an nih hlawm avangin inhelh lohte pawh ka zir tel a ngai tho mai’ a ti hial bawk.

Kum 1998 ah hun harsa tak a tawk a, chumi avang chuan a hmangaih em em a ram timualpho tuah puh a ni a. Chu harsatna chu thian a sawi ‘ kum 1998 World Cup-ah Argentina nena kan inkhel a. Diego Simeone chu khelhpui hrehawm leh fet thiam tak a ni a. Min nek a, min nghawk reng bawk a. Min rawn nam a, ka tluk hnu chuan chul ang taka lang si hian min rawn kek leh a. Ka tlawh ta pawp a. Insum hman lova ka thil tih chu tih loh tawp tur a ni’ tiin a sawi. Chutah Red Card a hmu a, an chakloh phah ta a. England chuan World Cup chawi tura an beiseina chu a thamral ta a, an ram lama haw mai loh chu hmabak an nei ta lo. He thil avanga a chan chu ‘engang pawhin i khingpuite chuan ti che se la i thungrul tur a ni lo.... David, i thiante i ti hrilhhai hle in i inhria em? I thiltih kha eng nge a nih i hria em , David ?.. Beckham hi a ram timualpho tu a ni. England tan a khel leh ngai tawh tur a ni lo’ tih te a ni ta bawk mai. 

Hetih laia a hun tawn chu a harsa hle mai. England mipuiin an dem a, \antu awm bawk mahse. A tan khawlai len pawh a ngamawm ta lo. Mahse, a tumruhna leh a tetlaia a pa in a fuihna te avang chuan a hnual phah chuang lo. A Club tan bakah England tana inkhelh zel chu a tum em avangin mi bakin a bei nasa a, a thawhrimna avang chuan England timualpho tu ni a an sawi chu England Team captain atan ruat a ni ta zawk a. 

England Boss, Terry hnen a\angin,  ‘Captain ni la \ha in ka hria. Mawhphurhna la turin i inpeih tawhin ka hria’ tih thu a dawng ta nawlh mai a, chu hna chu a thawk a, Terry hnua an Boss Sven Erickson pawh chuan ‘Captain ni zui zel la, England Captain ropui tak i la ni thei dawnin ka hria. Player \ha tawk, mi dang pawhin an chung en theih tur chi i ni’ a ti bawk. 

Kum 2002 World Cup chu Japan leh South Korea in an inthlen \awm a. Chutah pawh chuan nasa takin a inbuatsaih a, a  ni chuan ‘khel tlaka an ngaih turin theihtawp ka chhuah a....World Cup, 2002-a Argentina nen kan inkhel a, Michael Owen chuan Box lamah a tlan luh pui a, defender chuan chiang zetin a daikhalh a, a thal tawp mai a. Penalty.... Michael chu pet turin a inpeih at a, keiman ka’n pet dawn em ni ? a ti a. Ni love, keiman ...Hma lamah ka tlan a, ka theihtawp tak meuhin ka han pet a. Mipui an au dur dur a...A Goal ! Ka hriatna thazam chawmawlh mulh te leh kum li chhung ngawt min delh rittu hriatreng thlakhlelhawm loh tak mai te chu vawm bo ang mai an ni ta. Halpuah ri hnuhnung ber a rik rual chuan Red Card ka hmuh avanga thusawi leh thuziak awm zawng zawng te chu nawh reh nghal a ni.....’ tiin a sawi.

England Captain a\angin an ban a, Captain nih chu sawiloh England Team ah pawh a tel pha ta leh ta lova. Mahse a rilru chuan England Team tana vawi 100 khel thei nih a la tum fan a. Player naupang tak tak leh thiam tak tak, a ni aia fit zawk leh che rang zawk an rawn chhuak zel a, chungho zingah ram tana khel tura tlin leh chu thil har tak a ni tih pawh a hria. Mahse a tum tlat. A eizawnna Club in nipui chawlh an hman lai pawhin a intlah dah ve mai mai lova, England-a a haw pawhin Arsenal Training te a zawm ve zel a, a \hiante angin awm mai mai a tum hauh lo. ‘Ka tum nge ruh saruh’ tiin a han insangphek a, a tumruhna chu hmuhhmaih theih a ni ta lo. England Team ah an ko leh ta nge nge a, a tum ber England tana vawi 100 khelh tlin chu a hlawhtling a, chumi piah lamah England tana inkhel tam ber dawttu niin vawi 115 lai a khel ta hial a. A ropui tihloh rual a ni lo. Heng zawng zawng hi a lar vanga an duhsak vang leh an khawngaih vanga a ni lova. A thawhrim em avang leh tih tak zeta a beih vanga a hlawh chhuah vek zawk a ni.

Tunhnaiah footballer hausa mi 50 an thlang chhuak a, chung zingah chuan khin ruallohvin David Beckham hi a hausa fal hle a, a hausakna hi pound maktaduai 175 vel a ni a, amah hnaih bertu chu Linel Messi niin pound maktaduai 115 a nei thung. Hausa thlangtu Goal Rich List-a an Editor Alex Miller chuan ‘ David Beckham-a sum lakluh hi chhut ila, khawvel huapin an la duh rawn tak zet tih a chiang a, a lar leh mi hip theihna hian tawp chin a nei lo emaw tih mai tur a ni a, an la duh hle a ni’ a ti. Heng a ropuina leh hausakna zawng zawng hi ama thawh chhuah vek a ni a, a taimakna avanga a neih a ni.

David Beckhama chanchinah hian thil ngaihnawm tak tak ziah tur a tam mai a. Hun harsa tak tak a tawh lai leh chung a\anga a tal chhuah dan ropui tak tak a awm a, a chhungkua, nupui fanua a enkawl dan te leh a insumtheihna te hi sawi tham a tling.

A tawp berah chuan tumruhna leh beih hram hramna chuan a tawpah rah tha a chhuah thin.

(David Beckham-a lehkhabu My Side atanga lak chhuah a ni. msl)


Nu Namailo - Mother Teresa

 - Dr Malsawmliana


(Chanmari West nu pakhatin ‘he column ah hian Mother Teresa chanchin i ziah ve ngei a ngai’  ti a min ngen derna a zahawm em a.....)

‘Thlahtu leh thisenah chuan Albanian ka ni a, khua leh tuiah chuan Indian ka ni thung. Rinna lamah erawh chuan Catholic Nun ka ni a, mahse khawvel mi erawh ka ni a, ka thinlung leh ngaihtuahna  zawng zawng erawh Isua Krista ta a ni thung “ - Mother Teresa


Khawvel puma hmeichhe zah kai, chanhai leh riangvaite tana a hun hmang zo ta, Mother Teresa ang kha he khawvelah hian an piang tawh kher awm lo ve. August 26, 1910 (a pianni hi a chiang chiah lo) khan Macedonia khawpuia Skopje ah a piang a, a tukah baptisma a chang nghal a, a baptisma hmingah ‘Agnes Gonxha Bojaxhiu’ an sa nghal a. A nu leh pa, Nikola lehDrana Bojaxhiu te hi Albanian an ni a, a pa hi Contractor  a ni a, sumdawng a ni bawk. Damdawi leh thildangte a zuar \hin a. A chhungkua hi Catholic ruh tak mai niin a pa Nikola Bojaxhiu hi an Kohhranah a inhmang nasa ve viau a, chutih rualin politics lam pawh a tuipui viau bawk.

Kum 1919 khan kum 8 mi chauh a nih laiin a pa hian a boralsan a, a pa boral hnu hian a nu kaihhruaina hnuaiah a seilian ta a. An neih vang pawh ni lovin a nu Drana Bojaxhiu chuan an awmna vela mi rethei, chenna in pawh nei lova vakvel mai mai \hin te kokhawmin chaw ei tur a buatsaih sak \hin a. Teresa chuan heng kan chaw ei pui te hi tute nge ti a zawh chuan a nu chuan ‘A \hen hi kan chhungte an ni a, a \hen hi kan mipuite an ni’ tiin a chhang mai \hin a. A nu hian Teresa hnenah ‘ei tur reng reng hi mahni in pumbilh mai tur a ni ngai lo, insem diat diat tur a ni ngai’ tiina fuih fo \hin a ni. 


Kohna a dawng 

Mother Teresa hian Convent in an enkawl Primary Sikul-ah zirna bul a \an a, chumi hnuaha Sawrkar sikul ah a chhunzawm chhova. An sikulah hian a zai ve al al \hin.  |u khat chu an sikul ho chuan an khua a Black Mountain a Biak In pakhat, Madonna of Letnice an tihah an kal a, hetih lai hian kum 12 mi chauh a la ni. He Biak In an tlawh \um hian a rilruah nasa takin Pathian kohna a dawng a, hei hian rilru pawh nasa takin a dang lam phah bawk a. Kum 6 a liam meuh chuan kum 18 mi niin kum 1928 khan hun puma rawngbawl turin ‘Nun’ atan a inpe ta nghe nghe a, Loreto Sisters zawm turin Dublin, Ireland lam a pan ta a ni. Heta a awm hnu hian a hming pawh ti danglamin Sister Mary Teresa ti a koh a ni ta a.

A kum lehah chuan India ramah rawn kalin Darjeeling a tlawh nghe nghe a. May 1931 ah thutiam hmasa a lak hnuah Calcutta a awm turin hmeichhe sikul, Saint Mary's High School ah a thawk ta a, He sikul hi Loreto Sisters in an din a ni a, Bengali zinga mi rethei ho te zirna tura din a ni. Tichuan Mother Teresa chuan \awng a zir chhova, Bengali leh Hindi te a thiam chhova, chu chuan zirtir hna a thawhna ah nasa takin a pui a. 

May 24, 1937 ah intiamna hnuhnung ber a neiin a damchhung atan retheihna, thuawihna leh thununna nena hun hmangturin a nun bul a \an ta a ni. Loreto Nuns ho kalphung angin ‘Mother’ nihna a nei ve ta a, tichuan ‘Mother Teresa’ tih hming a pu leh ta a. Saint Mary's School ah a thawk chhunzawm a, kum 1944 khan Principal a ni a. A zaidam avang te, a inngaihtlawmna avang te leh zira lama a inpekna thuk tak avangin zirlai tam tak Isua hnenah a hruai a. "An tan ka thawh zel theihnan chakna min pe la, tichuan a tawpah chuan i hnenah ka rawn hruai ve ngei ang’ tiin Pathian hnenah a \awng\ai \hin.


Kohna thar chu

September 10, 1946 khan kohna dang a dawng leh a, chu chuan nasa takin a nun a tidanglam leh a. Calcutta a\anga Himalaya tlang bul\huta intuaitharna hun hmang tura Rel-a a chuan laiin Pathian pawlna nasa tak a dawng a. Zirtir hna a thawh lai chu kal san a, Calcutta khawpuia mi rethei te tana rawngbawl zawk tura kohna dawng ta zawk a. Rel-a a chuan lai chuan ‘Indian Nun te, Missionary of Charity te hi mi harsa leh chumchhiate, harsatna avanga thi mekte tana rawngbawl turin ka duh a ni, nang hi mi chak lo leh sual i ni tih ka hria, mahse he rawngbawl hna thawk tur leh ka ropuina puang zar turin ka duh che a ni, i hnial dawn em?’ ti a kohna a dawn chu hnial theihah a ngai lo.

Mahse Mother Teresa chuan thu tiam a lo lak tawh avangin phalna nei lo chuan Convent chu a chhuahsan thei si lova. Kum khat leh a chanve vel hnuah chuan engtin tin emaw chhuanlam siamin January, 1948 khan Archbishop Ferdinand Périer hnen a\angin phalna a dawng ta nawlh mai a. A lawm hle a ni. 

Tichuan Sari var leh pawl inpawlh ha chungin mi rethei te tana rawgbawl turin Loreto Convent chu a chhuahsan ta a, Calcutta khawlaiah a vakvai \an ta a ni. Thla ruk chhung Basic medical Training a neih hnuah Calcutta khawpui fema mi retheiho awmna (slum area) lam panin a chhuak ta a, thil tum bik em em a nei lova, mahse a tum ber chu ‘ mi duh loh leh ten, hmangaihtu neilo, \anpuitu neilo leh thi mekte a theih ang anga \anpui; a ni tawp mai.

A hmalakna chu kar lovah India mipuiin an hre ta huai huai a, Prime Minister pawhin a hriat veleh lawmpuina leh duhsakna a hlan nghal. Mother Teresa chuan a Diary-a a ziah danin ‘hna kan han \an a, kum khatna chu a hrehawm em em a, engmah sum lakluh kan nei si lova, mi hnena ei leh in tur dil kualin hun kan hmang a, kan hmuh ang ang chu kan sem chhuak leh zel a’ tiin a ziak. Hetianga khawhar taka hna a thawh \an vel lai hian thlemna tam tak a hmachhawn a, Loreto Convent a kir leh a nunphung pangngaia nun leh duh chang te pawh a nei \hin. “Ka Pathian hian mirethei te tana nu ni turin min duh a, heng rethei tak tak te hian In leh lo an nei lova, chawlhna tur zawngin an vak vak a, an ke leh kut te a kham zo ta a. Chutih laiin kei chu Loreto a kir leh duhna rilru te ka lo pe leh \hin a, thlemna ka tawk fo \hin. Mahse chu thlemna chu Pathian zarah ka hneh thei a, he hmunah hi ka awmna tura A ruat a ni a, A thu ang zelin ka awm ang tiin ka inngaihtuah ta a” tiin a Dairy ah a ziak bawk.


Missionaries of Charity chu le

Mother Teresa chuan a hnathawh dan chu mumal zawka a kalpui theihna ruahmanna thar a siam a. Khawlaiah sikul a hawng a, Sawrkar hnenah building tlu ram tawh te dilin \anpui ngaite \anpuina hmun atan a hmang a. October 1950 ah chuan a pawl din Missionaries of Charity chu official-a pawmpuina pek a ni a. He pawl, Missionary of Charity hi mi 12 in an din a ni a, chung zinga a tam ber chu St. Mary's School-a a thawh pui \hin te leh a zirlai \hin te an ni.

Missionary of Charity pawl chanchin leh an hnathawhte chu khawvel pumah a darh zau zel a, \anpuina sum pawh nasa takin an dawng ta a. Chung \anpuina hmang chuan kum 1950-60 chho velah chuan hnathawhna hmun pawh an zauh zel a. Fahrah enkawlna hmun te, Nursing home, damlo entirna te leh hmun hrang hranga kal kuala damlo enna te siamin nasa takin an hmalakna hi an zauh chho ta a ni. 

February 1965 khan Pope John Paul VI chuan Missionaries of Charity rawngbawlna chu India ramah chuah ni lo, khawvel hmun dangah pawh kal pui ve turin a ngen a. Tichuan nasa takin hma a la chhova, kum 1997-a Mother Teresa a boral thleng khan Missionaries of Charity member te hi 4,000 an tling tawh a, heng bakah hian Volunteer engemaw zat an awm bawk a, ram hrang hrang 123 ah Foundations 610 an nei hman a ni. Nikum khan ram hrang hrang133 ah Foundation a nei a, an member hi 4500 an tling tawh bawk.

Kum 1982 khan Beirut-ah Palestinian Guerilla leh Israel Sipaite inbeihna karah tlan lutin naupang 37 a chhanchhuak a. Red Cross hnathawktute nen War zone-ah te kalin damlo mangang te \anpui hna a tawk nasa hle bawk a ni. Khawvel hmun hrang hrangah kal kualin \anpui ngaite a pui \hin a, Ethiopia a \am tlakna hmunah te, Chernobyl a chhiatna thlenna hmunah te, Armenia lirnghing ah te pawh \anpui ngaite \anpuiin a kal kual a. Kum 1991 khan a vawikhatna atan a pianna khuaah kalin Tirana, Albania ah Missionaries of Charity Brothers home a din nghe nghe a ni.


A hun tawp lam 

Mother Teresa hian kum 1983 khan Rome khawpuia Pope John Paul II hmu tura a zin laiin ‘heart attack’ a nei a. Kum 1989 khan a nei leh a chumi hnuah chuan pacemaker vuah sak a ni ta a. Chumi hnuah natna neuh neuh a nei chhova, pneumonia te neiin lung \ha lo a nei chhunzawm ta a. Chungte avang chuan Missiobary of Charity a hotu ber nihna chu chawlhsan a duh thu a sawi a, amah thlak tur Vote hmanga an inzawnnaah amah tho chu an vote leh a, chawlh duh viau tawh mahse lungawi takin a chelh chhunzawm leh mai a.

April 1996 khan a tluk sualna lamah a khingkhang ruh a ti tliak leh a, chumi hnuah natna dang dangin a tlak buak zui a, a hriselna a tlahnia chak em em a ni.  Lung \ha lo avanga Damdawiina dah a nih chuan Archbishop of Calcutta, Henry Sebastian D'Souza chuan thlarau sual hnathawh ni a ngaiin ama (Mother) phalna la in puithiamho chu thlarau sual hnawt chhuak turin a ti hial a ni. A hriselna a pan chhoh tak zel avangin March 13, 1997 khan Missionary of Charity hitu ber a nihna chu a chawlh san ta a, hemi kum September 5, 1997 khan a boral ta a ni.

A damlaiin chawimawina chi hrang hrang za tam a dawng a, chungte chu ziah sen pawh a ni lo. Ziah pawh kan tum chiah lova, khawvelin a hmuh dan leh a ngaihdan hi U.N. Secretary-General hlui, Javier Pérez de Cuéllar a’n  "Amah hi UNO a ni a, khawvel remna  a ni bawk (she is the United Nations. She is peace in the world) ti a a sawi hian a khaikhawm mai awm e.


Mother kiangah Dr. Nicola Amadora

‘City of Joy’ lam panin Rel-ah ka chuang a, ka chuanna rel-ah chuan \hutna pawh a awm lova, ka chuanpuite lah chu mi hausa pui pui ni lovin an hak lai bak an nei lovang tih tur vel an ni a, ei leh in tur pawh khamkhawp an nei lo tih chiang sa reng te an ni hlawm a. Khua a var fel tawh tihin zing dar 4-ah ‘Nun’ ho awmna lam panin ka kal a, kalkawnga ka thil hmuh te chuan min barakhaih hle mai. Thawmhnaw pawh inbel mumal lovin kawng sirah an lo let vel mai mai a, thawmhnaw lum hak tur an nei lova, ei leh in tur pawh an nei lo. A \hen chu kutke bul te an ni a, engmah an nei lo.  

Inchhungah ka lut a, inchung chhohna step-a ka kal lai chuan pitar pakhat ka tawk a, ‘ka pi, Mother Teresa ka hmu duh a, khawiah nge a chen?’ ti a ka zawh chuan ‘keimah hi ka nia’ tiin a lo ti mai a, a hmelah chuan hmangaihna te, nelawmna te leh inngaihtlawmna te a lang chhuak thei nghal a, chumi avang chu a ni angka mittui a hnam sawk mai.

Thla engemaw zat chhung chu Mother Teresa te hnathawh chu puiin ka zui \hin a, khawlai hmun hrang hrangah kan inzui a, kan kalna te chu hmu \awp lai hlir a ni chungin ka mi zuite lah chuan an hlim ser reng mai a. An nun a awhawm hle in ka hria. Nitinin kan tei chhuak a, chaw ei tur leh damdawi te kan sem kual \hin a. Heng mi rethei tak tak te hian engmah an nei lo na in an ei tur neih ang ang te chu an insem kual dan dan \hin a, an retheih zia leh ei tur an neih loh zia chu an hmelah a lang reng mai a, mahse an hlim tlat. Retheihna hi eng nge a nih ? tih zawhna hi ka rilru ah a rawn awm phah a. Keini khawthlang lam mi te chu kan khawsak a ziaawm a, duh duh nei theiin kan awm a, mahse kan thlarau lam nun erawh a ngaihtuahawm thung. Retheihna chi hrang hrang hi a lo awm a nih hi khawvelah hian.

An Biak In bangah chuan lehkha a kut ziaka ziak a thu \ha tak an tar a, “ chenna nei lova ka awmin ka tan i kawngka i lo hawng a, saruaka ka awmin kawrlum min pe a, tanin a awmin ka tanna pindanah i lokal a. Ka khawhar laiin i hmangaihna ka dawng a, hmangaihtu ka zawng a, chutah i kutin min kai a, ka hlim ni in min lawmpui a” tiin.

He nu tlawm tak, mahse tum ruh tak si hian ka nun zawng zawng min thlak danglam sak a, Mother Teresa hi Kristian te aiin a kristian zawk a, a ngilneihna leh \hatna hian mi zawng zawngah thu a sawi zel a ni.

(Dr. Nicola Amadora - A Life of True Compassion: orking with Mother Teresa)

Mupui pahnihin vansangah an beihrawn

- Dr Malsawmliana 


Nicky Moss chu Mupui pahnihin an beihrawn lai chuan vansang takah, lei a\anga km 2 vel zeta sangah a thlawk kang tawh a, a thlawhna (Glider) chung chu an ke tin a an tai thler tawh avangin a tan chuan lei lamah tlak thlak vawn vawn mai loh chu  hmabak a nei ta lo. 

Nula pakhat hi Brisbane chhim chhak lama tlang sang takah chuan a ding vang vang a, Glider hmanga thlawk chhuak turin a insang phek a, a hmalam tlang hnuai lam metre 400 vela hniamah chuan tlang dung sen riai mai, eucalyptus thingin a bawhkhah luk mai a awm a. Tichuan le, khat… hnih… thum… thawk a la det a, a hnuai lamah chuan zuang thla ta nghal a. Chu nu huaisen, Nicky Moss chu boruak ah chuan Sava ang maiin a thlawk ta delh delh a.


Kum 2007 kha a ni a, Australia rama Queensland-ah Killarney Paragliding Classic buatsaih a ni a, hetah hian ram hrang hrang England, Germany leh Japan a\ang te in Paragliding lam ti mi te an fuankhawm a. Nicky Moss pawh hi British paragliding champion a nih avangin a tel ve a. Amah hi 165cm a sang chauh a ni na in a ‘fit’ \ha hle a, vansanga thliin a len nasat lohna turin a sam dum hlap mai chu a \awnkhawm a, 

A hma zan a\angin Moss hi a inbuatsaih \an tawh a, a thil mamawh hrang hrangte enfelin a buai hle a, chung zingah chuan hmanrua chi hrang hrang Global Positioning System (GPS) units te, thawmhnaw hak turte, lukhum(helmet), kutkawr, tarmit leh pheikhawk te siam fel vek a. Hetianga Paragliding Intihsiaknaah hi chuan an thlawk kual a, khawi lai hmun (point) emaw kha an va hel kual a, chutah an rawn let leh mai \hin a. Tun \umah hi Killarney(Queensland) a\angin an thlawk chhuak ang a, Woodenbong (Northern Tablelands of NSW) an va thleng ang a, an rawn let leh dawn a ni. 


Hemi ni hian boruak a nuam hle a, vansang lamah chhum pawh parbawr ang maiin a inzial hlawm tuau tuau mai a, thli lah chu a thaw heuh heuh reng bawk a. Hetih lai velah hian vansangah mu lian pui pui ang hi an thlawk nauh nauh \hin a, thli thaw vel leh boruak thiang velah hian an thlawk diai diai \hin a ni. Mahse hemi ni tak hian chutiang Sava chu a awm lo a nih hmel a, engmah hmuh tur an awm lo. Chawhnu dar 1 a ri tawh a, Moss-i chu a thlawk chhuak \an tawh a, vansang velah chuan phengphehlep ang main glider 30 vel an thlawk nauh nauh mai a. Moss-i chu vansang lamah a invawrh chho ve zel a, meter 2000 vela sangah a thlawk chho tawh a, a thla pawh a parh \ha tawh hle a. Lei lam a zu en a, tlang te, tuikhawhthla te a hmu a, lungpui chung vela a hlim thla te pawh a zuk hmu thei a. A hlim a la hmuh theih avang erawh chuan a la thlawk sang vak lo tih erawh a inhria a.

Metre 2700 a sangah a thlawk chho tawh a, chutih lai chuan Sava hram ri a hria a, a han hawi chhuah nak chuan chung sava te chu Mupui an lo ni a. Heng mupui te hi vansangah chuan ‘tigers of the air’ an ti mai a, heng vansang hmun te hi an lalram a ni ve a. Tihfuh loh chang chuan an hlauhawm a, mihringte hi an bei let erh \hin a. Heng mupuite hi Australia rama sava zingah chuan a hlauhawm ber an ni mai thei, an thla pawh metre 2 laia sei te a ni a, kg5 laia rit te pawh an ni awm e. Heng mupui te hian rannung te deuh chi –sava, laiking lam chi te hi an ei deuh ber a, sazupui te leh Kangaroo te deuh te pawh an ei \hin bawk. An tin hriam tak hmangin heng rannung te hi an tihlum awlsam em em mai a. Moss-i chuan chung sava rawn thlawk te chu a hmu reng a, a hlauh deuh avangin a zam ve deuh a. Chutah a awmna vel chu a han enchiang vel a, a thlawhna (glider) te chu a enfiah nghal bawk a.  

A chung lamah sava te chuan engtin emaw hian an rawn ti deuh sawk hian a hria a, a hlau ta hle mai a. A han en a, glider thla chung lam chu chhia a awm tih a hre nghal mai a. Chutah a hma lam metre 10 vela hlaah chuan mupui rawn thlawk a hmu leh a. A thla a rawn zap hluau hluau mai a, chak deuh maiin a ding lamah a rawn thlawk fua mai a, chutah mupui dang a rawn thlawk veleh a, a vei lamah a rawn thlawk leh fua bawk a. Chung mupui pahnihte chuan Moss-i chu an chhaih buai a ni ta reng mai ! A changin an thlawh hual a, an pahnih chuan Moss-i chu an bei \an ta mai a. Pakhatin a rawn beih zawhah pakhatin a rawn ti veleh zel a, amaherawhchu amah ni lovin a glider zawka chu an beih a ni a. Second 15-20 danah chuan glider chu an bei zel a. A tihngaihna hre lo chuan ‘vario’ chu a hmet tawp ta ngawt a. (Vario hi khawl te tak te, an thlawh chak zawng te, temperature te leh thildang record-na atana an hman \hin a ni. Msl) A chhan chu vario hian thawm a nei a, a ri cher cher \hin a, hei hi mupuiin an rawn beih chhan ni-ah a ngai a. An rawn beih leh chuan Moss chuan a lo au khum ve vak a, mahse an hlauh phah chuang lo.


Tihdan dan thar a ngaihtuah chhuak a, chu chu ‘Big Ears’ a ti mai a. Mupui rawn thlawh veleh a lo tih\haihnan a thawm lo siamnan a thla \henkhat lo pawh rik a ni. Mahse chu pawh chuan awmzia a nei chuang lo. A thiam dan danin lo tihbuai a tum a, mahse engahmah an ngai chuang lova. Amah lah chu a hlauthawng nasa tawh mai a, a kut te pawh a khur nasa tawh hle a ni. Mahse a inti pachang hram hram a, theihtawpa lo beih let chu a tih tur awm chhun niin a hria a. Mupui rawn thlawk leh chuan a ke tin a rawn ti chhuak a, mihring kutzung\ang ang mai hian a kak \au mai a. Chutah Moss-i Glider chu a ruhrel an rawn ham chhe \an a. Moss-i tan pawh tihngaihna a awm ta lova, control hleih theih pawh a ni meuh ta lo.


Chutah tihdan a ngaihtuah chhuak leh a, mupui laka inven nan tiin a glider thla chu lehlam lehlam a ti awn chhawk ta vel a, chutih lai chuan Moss-i chu lei lamah a tla thla mek reng a. Chutih lai chuan mupui pakhat chuan a helmet a rawn su leh chawrh mai bawk a. Mupui pakhat chu a thla chung lamah chuan a tang ta tlat nghe nghe a. A glider chunglam chu a chhe \an tawh a, lei lama tlak mai loh chu hmabak a awm ta lo. Lei a\angin km chanve vela sangah chuan a la awm tho mai. A Glider thla vel chu engtin tin emaw a la parh theih avangin a la ziaawm ta deuh a. Chutih lai chuan mak tak mai leh vanneihthlak tak maiin a thla bawra mupui tang chu a tal chhuak a, hram vak vak chungin a thlawk bo ta daih mai a. Chutah Moss chuan a theih ang angin Glider chu control a la tum fan a, a break te pawh a han rap ngial a, a rihna te pawh tih zan a han tum vel chhin bawk a. Vanneihthlak takin a hnuai lam a han en a, a tlakna tur hmun chu ran vulhna hmun, phul rai nuam tak leh thing leh lung awmlohna hmun a lo ni a.

Mahse metre 100 vela sanga a awm lai, minit reilote chhungin mupuite chu an rawn thlawk leh a, a lo vaw chawrh a, an lo thlawk let lehnghal a. Tichuan him takin leiah a \um thei ta a. A han insangmar a, a hlauhthawnna te chu la reh lo mahse a glider chu a han enfiah vel a. Chutih lai chuan Motor in mi engemaw zat an rawn tlan nghal a, a han enchian chuan a \hiante an lo ni a. Amah hi mi tumruh leh huaisen, hlauh nei vak lo mi a nih avangin a chhel hle a. A mittui a tla a, an han inhnit deuh hlap hlap hnuah chuan ngai a awh leh ta thuai a. A tuk leh maiah chuan vansangah a thlawk leh ta duai duai a, a hma ni a Mupui nen vansanga an insual buai vel chuan nasa takin huaisenna a pe a, vansanga mupui nena thlawh ho dan te a thiam phah ta zawk a. 

Hetianga vansanga mupui lo thlawk \hin hi ‘paragliders’ hovin vansanga an hmelma ber \hin a ni a. Nicky Moss hian harsatna engemaw zat a lo paltlang tawh a. Hemi hma kumah pawh hian \umkhat chu Australia ram Victoria-ah vansang a\anga lei lama a \um tur chu thli thawt dan dikloh leh a Glider chiangkuanloh avangin |helret kung lian tak maiah a tang buai tawh a, midangin an rawn chhanchhuak ta hlauh zawk a. Heilo pawh hi harsatna tam tak a lo paltlang tawh a ni.


(From : A Paraglider Attacked by Two Eagles by Nick Hadley)


Thlawhtheihna hmasa ber chu

-          Dr Malsawmliana

 

North Carolina State-a Kitty Hawk bulah chuan unau pahnih, Orville leh Wilbur Wright te unau chuan khawvela thlawhtheihna hmasa ber an chu an siam chhuak ta reng mai. He thlawhna hi amaha vir thei leh boruaka inti thlawk thei a ni a, a naupang zawk Orville chuan a’n khalh chin a, an thlawh hmasak ber chuan feet 120 bial velah second 12 chhung a thlawk thei !! He mi ni hian an unau chuan khawvel chanchina thil thleng ropui tak an siam dawn tih an inhre lova,  mahse an thlawh theihna chu hemi ni December 17, 1903 hian an thlawh tir tlat avangin khawvelin hemi ni hi a chinchhiah reng tawh dawn a ni.

Kum 32 mi Orville Wright leh a u Wilbur Wright, kum 36 mi te hi Dayton Ohio State a piang leh seilian an ni a. Zirna lamah hian sang tak an zir lem lova, amaherawhchu ‘aviation’ lamah hian an tui phian a, College pawh rap lem lovin kum 1890 vel khan German engineer Otto Lilienthal hnuaiah eng engemaw chu an zir ve chauhva. Zirna sang zel lo mahse thiam thil leh pianpui thiamna an nei tha hle thung.A bikin khawl thil lam siam (mechanical design) hi an tuipui a. Khawchhutna(Printing Press) an din a, chutah kum 1892-ah thirsakawr an zuar a, a chhe siamna dawr an hawng nghal bawk a. Chutah thirsakawr chhia chi hrang hrang an siam tawhna atangin anmahni ngaihtuah chhuah ngatin Thirsakawr an siam chhuak ta mai a. Hei hian nasa takin an thiamna chu a tipung a, an ngaihtuahna in thlawhna siam te pawh a thleng pha ta hial mai.

Hmun hrang hranga Engineer hovin vansanga boruak(air) aia rit thlawh tir theih dan an lo ngaihtuah tawhna te enkual a an beih fe hnuah siam an tum chin ve ta a. Tichuan U.S. Weather Bureau hnenah lehkha thawnin chutiang siamna tur leh thlawh tir chhinna(glider test) tur hmun remchang an dil a. An dil ang chuan North Carolina state-a thingtlang hmun pakhat Kitty Hawk-ah chuan awmhmun an bengbel a. Helai hmun hi \iauvut pawng a tam a, thli na vak lova a thawt heuh heuhna hmun a ni bawk a, a remchang hle nghe nghe a ni. Tichuan hna an han thawk \an mawlh mawlh a, kum 1900 a inher chhuah meuh chuan thlawh tir chin an tum ta reng mai. A vawikhatna atan an han thlawk chuak dawn a, a thlawk thei ta der lo mai. Hemi \um hian a ngaihna an hre lo hle a ni. Amaherawhchu beidawn an tum der lo mai. A aia \ha leh mawi zawkin an siam leh tan ngat ngat a, ‘a thlawk thei ngei tawh ang’ tiin an rilru an siam a. A kum leh ah chuan an han thlawk leh chin dawn a, a hma ai chuan hma an sawn ta hle mai. Mahse an tum ang leh beisei angin a thlawk hlei thei ta chuang lova.A thla(wings) te chu an han thlak kual vel \hin a, vawi 200 chuang zet an thlak kual ! Hemi te unau hian hemi kum hian Kitty Hawk bula Kill Devils Hills hmunah Glider in vawi za chuang an thlawk thung.

Tuna an thlawhtheihna siam hi khalh kual theih(steering system) tura siam a ni a, thli chakna hmang ni lo, khawl tha hmanga thlawk thei tura duan a ni. Dayton hmunah an khawl mamawh ang chu Mechanic pakhat Charles Taylor puihna in ‘12 horsepower’ a chak an siam a, chubakah an thlawh theihna ruangam zawng zawng pawh hemi hmunah hian an siam nghal vek bawk a. Tichuan remkhawm lovin Kitty Hawk hmunah chuan kum 1903 favangah an phur phei ta a. An han remkhawm vel chu an phur hle a ni. An remkhawm zawh chuan an han tlan kual tir vel a, tichuan December 14 ah chuan Orville chuan a khalh chhin a tum a. Amaherawhchu a thlawk chhuak dawn chiah tihah a khawl a buai ta tlat mai a, thlawhna in a chhiat phah ta hlauh mai a. Nithum lai mai a siamna atan hun an hman phah a.December 17 ah chuan an siam zo leh ta a, zing lam dar 10:35 a rik meuh chuan thlawhna chu a tlan pur pur a, van lamah a thlawk ta tlat mai le !! A thlawk lai hi mi 5 laiin a hmunah an en a, heng mite hi a thlawk ngei a ni tih mit ngeia hmuh puitute an ni ta. Boruakah feet 120 a sangah second 12 a rei a thlawk kang a, chutah him takin leiah a rawn \um leh ta a. Tichuan khawvelin boruaka thlawhna lamah hma thar a kai ta. Hemi ni hian vawi 3 lai mai an thlawk chin a, hlawhtling takin an \um leh thei ta vek a, a hnuhnung ber leh a vawi thumna hi Wilbur-a’n a khalh a, boruakah feet 852 a zauah a second 59 chhung a thlawk kual vel a ni.

A hnu zelah Wright brothers te unau hian an thlawhna chu an siamtha chho zel a, mahse khawvel mipuite hriat turin an la ti tlang thang duh rih lova, a chhan chu midangin a ang an siam ve hlauhna leh neitu nihna an hauh duh vang a ni ber. Kum 1905-ah chuan an thlawhna chu a boruakah minute 39 vel lai mai a thlawk thei ta a. Kum 1908 a nih meuh chuan khawvel mipui hma ah an inlan ta a, hemi kum hian France ram an thlawk thleng ta hial a ni. Tichuan an unau chuan Wright Company dinin thlawhna an siam a, kum 1909 ah US Army ten thlawhna an lei sak ta hial a ni.

Wilbur leh Orville te unau hi an vaiin pasarih an ni a, an unau dangte chuan lehkha an zir a, anni pahnihte erawh hi chuan lehkha an zir sang ve lem lova, high School chu an kal a, mahse an zir chhuak ta lova. A hnuah Wilbur hian engtin tin emaw Diploma chu a zo ta hram zawk a. An thih thlengin nupui pawh an nei lo ta nghe nghe bawk a ni.

A upa zawk Wilbur Wright hi kum 1912 ah Typhoid avangin a boral a, a nau zawk Orville erawh chu kum 1948 khan a boral ve ta a ni. Kum 1903-a an thlawhna siam hmasak ber leh thlawk thei hmasa ber hi tunah National Air and Space Museum in Washington, D.C.-ah mipui en theih turin dah a ni. Orville hi Elementary School a kal laiin a nungchang \hat loh avangin an Sikul a\angin an hnawtchhuak. A pa hi sakhaw puithiam Bishop a ni a, kum 1878 –a Church of the United Brethren in Christ tlawha a zin \um in ‘Helicopter’ lem an tih mai lehkhapuan, mau leh rubber a siam hi a hawn sak a. Chu thil chu an lawm em em a, an khalh chhe \hak a ni. Kum 1885-86 khan Wilbur hi Ice-Skate an khelh laiin a \hian ten a hmaiah Tiangkawmin an vaw palh a, a ha hmai a bal vek a. Hemi avang hian a tih tur ruahman lawk pawh a ti thei ta lova, In lamah awmin a nu TB natna avanga damlo chu a awm pui ta zawk a.A changin a pa rawngbawlnaah a pui \hin bawk.

Orville pawh hi zirna lama kal thui lovin kum 1889 khan Printing press a din a, chu chu a unaupa Wilbur hian a pui ta bawk a. Ana pahnih chuan kartin chanchinbu  West Side News an tichhuak a. Orville chu publisher niin Wilbur cu Editor a ni a. April 1890 ah nitin chanchinbu a letin a hmingah The Evening Item tiin an thlak a, thla li chauh an tichhuak hman. Hemi hnu hian thlawhna siam lamah hma an la ta zawk a ni.

Sal chhuah tu Abraham Lincoln

- Dr Malsawmliana


Mi tlawm ber a\anga khawvela lal\huthleng ropui bera chhal ngam, America President lal\huthleng luah pha Abraham Lincoln hi khawvel miropui an sawi zingah engtikah mah a hming hi hmaih a ni ngai lovang. 

Kentucky biala Hardin County a thing In pakhat a\anga lo piang chhuak Lincoln-a te chhungkua hi an In sakna ram chungchangah buaina an neih avangin nawr chhuah an ni a, Perry County, Indiana ah ram te tak te ah In an sa a, an intun nunna tur khawp lek huan an siam ve a. 

Unau pahnih a nei a, a unaupa chu a tet laiin a boral nghe nghe a, chutah kum 9 mi a nihin a nu Nancy chuan a boralsan a, an chhungkaw khawsakah a hma aiin a mawhphurhna a lian leh zual a. Chutih laiin a nu boral hnu lawkah a pa in nupui dang a nei a, mahse a nuhrawn chu a rinaiin a felt a phian a. A nuhrawn leh a pa te hi lehkhathiam lo an nih avangin a nuhrawn chuan Abraham chu lehkha thiam tir a tum ruh hle a, lehkha a zir theih dan tur a ngaihtuah sak a. Lehkha chhiar tur a nei lova, a awmna a\anga mel tam takah pawh lehkhabu hawhin a kal peih a. Bible a chhiar nasat bakah chutih laia lehkhabu lar Robinson Crusoe, Aesop-a thufing, Kristian  vanram kawng zawh te hi a chhiar nasa hle a ni. Thla 13 vel chauh lehkha hi a zir a, zirna sikul pangngai a bel mang lo. Ama tawngkam takin tlem tlemin Sikul a kal a. Ziak leh chhiar hi amahin a inzir chawp a, pencil leh lehkhapuan a nei lova. A zirlai leh chhiarkawp chawhnan thingphek leh meihawl a hmang thin a. Lehkhapuan a neih ve theih hnuah chung a thil ziah te chu a ziak chhawng leh thin a ni. A ziakna(pen) atan Ramar thla a hmang thin a, a tui(ink) chu Theihmu zung atangin a siam chawp thin. Lehkha chhiar a peih em em a, a lehkhabu hmuh theih ang ang chu a chhiar vek thin a, chhiar lohvin a chhuah ngai lo. Lehkhabu pakhat hawh tur pawhin mel tam tak a thui a kal peih a, ‘ka awmna atanga mel 50 bial vela lehkhabu awm ka hriat reng reng chu ka chhiar chhuak zo vek tawh “ a ti hial mai.

An awmna a\angin Macon County, Illinois-ah an pem leh a, chutah chuan a ma pualin eizawn dan a ngaihtuah chho ta a. Amah hi sa \ha nelh nawlh a ni a, chak pawh a chak a. New Salem-a an pe leh hnuah pawh a inhlawh chhunzawm a, Shopleeper, Post master hna te a thawk kual lawp lawp a.

Politics-a a luh hnu hian Whig Party a\angin Illinois State legislature-ah member atan thlan tlin a ni a, chutih rualin America in Bawih an nei chu a rilru ah a vei chho \an a. William Blackstone-a lehkhabu Commentaries on the Laws of England a chhiar a\angin Law zir a chak \an a, a zir chho ta reng a. 

U.S. House of Representatives ah 1847 -1849 chhung member a ni a, a awmna Party mai ni lovin politics-ah \hian dang a chhar chho ta zel a. Kum 1856-ah a awmna Whig party chhuahsanin Republican Party a zawm a. Kum 1860-a America President inthlanah a ding ve a,  a pumpuiah vote 40% a hmu a, America President 16-na atan thlan tlin a ni ve ta a. February, 1861 ah Washington DC lam panin Relah a chuang a a khabe hmul erawh a met lo. America President zinga khabe hmul nei hmasa Hei hi hmeichhe naupang kum 11 miin a ngenna vanga met lo a ni. March 4, 1861–ah chuan rinawmna thutiam tira lakluh a ni ta a.

American Civil War lai khan a hmet mit turin thla thum chhung atan Volunteer 75000 a ruai a. Indona avang hian mi engemaw zatin nunna an chan a, ram a buai a, mi tam takin an sawisel a,a cabinet Member te a\ang ngei pawhin sawiselna a dawng bawk a. Amah tihhlumah te hial vauna a dawng bawk a. Mahse a zam chuang lo. Lincoln hian Bawih neih hi a do nasa hle a, Politics ah pawh bawih neih duh lamin an sawisel nasa bawk a. Chutih laiin a nupui Mary Todd kha Bawih nei zinga mi lar tak fanu a ni lawi si. Bawih chhuahna turin theihtawp a chhuahna chuan awmzia a nei chho ta zel a, January 1, 1863 a lo thlen meuh chuan America rama bawih te chu chhuah zalen an lo ni ta a.

April 14, 1865 chu Good Friday a ni a, President Lincoln chu Ford Theatre-ah Our American Cousin film en turin a kal a, film chhuah a nih lai chuan John Wilkes Booth chu lo lutin President awmna State Box-ah a rawn kal a, America President Abraham Lincoln chu a lu ah rawn kap ta mai a. Hetih lai hun hi zan dar 10:15 chiah a ni. Tichuan a rang a rangin Petersen House ah an hruai a, a tuk zing dar 7:22 ah America rama bawih chhuahtu Abraham Lincoln chuan khawvel a chhuahsan ta a ni. 

Abraham Lincoln hian Politics bakah larna deuh mai a neih chu Wrestling a ni. A pumrua a len avangin a chak bawk a, feet 6 leh inchi 4 a sang a ni. Wrestling match 300 a khelh ah vawi 1 chiah a chak lo ! National Wrestling Hall of Fame-ah “Outstanding American” nihna pe in an ziak lut ve thlap. Hetiang mi a ni chung hian rannung thah emaw hi a duh loh zawng tak a ni a, ei atana ransa tihhlum pawh hi a duh lo. Ran a ngaina a, ui, sakawr, zawhte, Turkey te a vulh nasa hle a ni.

Hming lem a ‘Honest Abe’ an phuah sak, Lincoln hi nula lamah a ngam huai ve riau a, a nupui Mary Todd hi a inhmuh a\anga kum 1 ah inneih puiah a sawm a, mahse a nupui chhungte hi mi hausa an nih avangin a ni mi rethei chu makpa atan an lo duh mang der lova. Mahse a innei ta thova.

Zan khat chu a thih hma kar khatvelah mumang a nei a, a mumangah chuan White House chhungah mi pakhat \ap ri hi a hria a, a va pan a engtia zia \ap nge tih a va zawh chuan President a thi a, tiin a lo chhang a. Kuang chhung a han en chuan ama hmel chiah hi a zu hmu a.

Lincoln hian a thih ni April 14 khan ‘Secret Services’ dinna tur Bill a sign hman chiah a, he Service hi lo siam hma se chuan a thihna tur pawh hi a pumpelh mai thei a ni !!

Amah kaphlum tu John Wilkes Booth-a unaupa khan Abraham Lincoln a fapa nunna a chhan him tlat bawk. A thih hma thla khat vel khan Lincoln a fa upa ber Robert Todd Lincoln chu Jersey City, New Jersey-a Rel Platform-ah a \hu a. Chutih lai chuan Rel a chuan tum mipuiin an rawn ti tlu a, Platform leh Rel kal lai inkarah a tla thla a, chutih lai chuan mi pakhatin a ban a rawn phar thla a, a ni chuan a lo man a, an kai chhuak ta a. Chu pa chu a han enchian chuan Actor Edwin Booth a lo ni a. Edwin Booth hi a hnua a pa kaphlumtu John Wilkes Booth-a unaupa a ni. Thil chhinchhiah tlak tak pakhat chu Edwin Booth a an vui ni June 9, 1893 khan Ford Theatre (President an kahna hmun) a chim a, mi 22 an thi.

White House a luah chhung khan White House chhunga ‘Lincoln Bedroom’ hi mut nan a hmang miah lova, Personal Office atan a hmang a,  Cabinet Meeting neihnan an hmang a, Document pawimawha hming ziahna Room atan te a hmang a, Bawih chhuahna tura a hming ziahna pawh he Room tho hi a ni. 

  Election hi vawi 9 a hmachhawn a, vawi 3 chiah a hlawhtling. Tawngkam lar tak ‘Abraham Lincoln Never Quit’ tih hi a awm a, Abraham Lincoln chuan a thiltih tawh chu a hlawhtlin hma chu bansan ve ngai lo.


Left for Dead on Everest

 

- Dr Malsawmliana


‘Darkar hnih hnuah chuan Lincoln Hall chuan nunna reng a nei tawh lova, amah hruaitu Sherpa pawh chuan Radio hmangin an Team Leader a bia a, kalsan mai a ngaih thu a hrilh a. An Team Leader chuan ‘ i rawn kalsan hma in lung chhar khawm la, a ruang kha \ha takin delh la, rawn kal san ang che’ a ti a.

Kum 22 hnuah chuan Hall-a chuan a tih theih loh chu tih na hun \ha a nei ta a. Mt. Everest tlangchhip lawn turin an inbuatsaih a, an zingah hian mipa naupang kum 15 mi, tlang lawn chhuak zinga naupang ber nih tum a tel ve a, tlang lawn dan vel film a siam tum mi pakhat a tel ve bawk a. Mahse mipa naupang hi chuan thawk lamah harsatna a tawh avangin a thil tum tihlawhtling thei lovin a let leh ta a, mahse Hall-a erawh chuan a hlen thung.

May 25, 2006 ni chuan Lincoln Hall chuan tlang chhipah Minute 20 vela rei a awm hnuah a chhuk leh ta a. Hetih lai hian helai tlang vela tlang lawn mi ten harsatna an tawh \hin chu a tawk ve ta a. Vur var surin a mit a en avangin khua a hmu hlei thei ta lova, thli thaw nasa avangin a thawk a harsa bawk a. Chutia khua a hmuh theih tak loh avang chuan a tal buai chu a ni ta der a.

Chutianga a awm lai chuan tlang chhip lama lawn leh a tum a, mahse amah hruaitu Sherpa chuan a man bet a. Chhuk pui a tum a, mahse a chau zual ta hle a, leiah chuan a let ta der mai a. Darkar hnih hnuah chuan a thaw pawh a tawp titih tawh a, Sherpa chuan theihtawp chhuahin darkar 1 chuang a han bawisawm viau na in chhan theih a ni ta lova. Lincoln Hall chuan nunna reng a nei tawh lo. Khua a thiam \an tawh a, an inbawisawmna lamah an oxygen chu a ral zel avangin amah hruaitu Sherpa pawh chuan Radio hmangin an Team Leader a bia a, kalsan mai a ngaih thu a hrilh a. An Team Leader chuan ‘ i rawn kalsan hma in lung chhar khawm la, a ruang kha \ha takin delh la, rawn kal san ang che’ a ti a. Hemi chungchang hi Lincoln Hall hian a hnua a sawi leh dan chuan ‘ ka bul velah khan lung a lo awm lo hlauh a, ka vannei a. Lung lo awm se chuan min delh tir vak ang a, ka thi ngei ang’ a ti. Tichuan Sherpa pawh chuan a a kal san a, a thih thu chu a chhungte an hrilh nghal a, tih vak ngaihna a awm ta lo. A ruang chu vur karah chuan chatuanin a awm tawh mai dawn a ni.

Darkar 12 vel a ral hnuah chuan, tlang chhip lam pana lawn chho ve tho, pawl ho khat hian Lincoln Hall chu an han hmu a. Hemi te pawl hi an hming han tarlang ila - Daniel Mazur Team Leader (US), Andrew Brash (Canada), Myles Osborne (UK) leh Jangbu Sherpa (Nepal) te an ni. A hma in hemi te hian Lincoln Hall-a thih thu an lo hre tawh a, a ruang pawh kalkawngah an hmuh chho ngei tur thu an lo hrilh tawh a. An han thlen chhoh chuan thil mak tak mai an han hmu ta a. An han hmuh dan hi a hnua an Team Leader Daniel Mazur-a’n a sawi dan chuan ‘vur tle sur leh vawt karah kutkawr pawh bun lovin lukhum pawh khum lovin bawp khawkherhin a lo \hu a, oxygen pawh a nei lova, sleeping bag pawh a nei lo bawk. A kawr zipper te chu a inhawng huai a, tarmit a bun lova, hmanrua (ice axe) pawh a nei tawh lo. Tui leh ei tur pawh a nei lova, mahse a lo la dam chu niin. Feet 28,543(m 8700) a sangah a lo \hu vang mai a. Hetiang ang tlang sanga engmah ei tur leh thawmhnaw (tlawnglawn thawmhnaw) pawh inbel mumal lova zan khat nungdama a awm thei hi khawvela thil mak tih loh rual a ni lo, mak kan ti hle a ni’ a ti.Amah pawh chuan ‘hetia min hmu h mak in tih ka ring reng a ni’ a ti hial bawk a. Vur in a ei nasat avangin ‘frostbite’ a nei nasa a, a mitin engmah a hmu thei lo bawk a. A thawk pawh a harsa hle a ni.

A han hmu tu pawlho Daniel Manzur leh a \hiante chuan Lincon Hall an han hmuh tak avang hian kal san chi niin an hre lova, tlang chhip lam pan zel tawh lovin an buaipui nghal a. Daniel Manzur chuan ‘ Tlang chhip lawn chhuah nan hun a la tam, Lincoln-a hian nunna pakhat chauh a neih avangin a nun chhan nan kan let leh mai tur a ni’ a ti a, a fakawm hle a ni. Hall-a lah chu a chau tawh hle a, a mit in engmah a hmu thei tawh bawk silova inbuaipui pawh a har hle a ni. Oxygen leh thingpui sa ver vawr (hot tea) an pe nghal a, chu chuan nasa takin a ti chak a. Tichuan hmanhmawh takin an inbuaipui zung zung a, amah pawh chu engtin tin emaw a inti paukhauh a, harsa ti tak chungin a kal thei ta mai a. Hetih lai hian Base camp a\angin chhanchhuaktu pawl mi 12 an rawn thawk chho bawk a, anni ho hi Sherpa ho, helaia tlang lawn mite puitu te an ni. 

Tichuan theihtawp chhuahin Hall-a chu Base Camp lam panin an kal pui a, a tukah Advanced Base Camp an thleng ta a, hetah hian Russian Doctor in a enkawl nghal a. Vur in a ei nasat (frostbite) avangin a kutzung\ang hmawr leh ke zungpuite pawh a bung vek hman a ni.

Lincoln Hall chuan ‘tlang chhip ka lawn ni hian mi pathum an thi a, ka bul lawkah pawh mi 2 chu an let reng ka hmu bawk a. Chung zingah chuan ka \hianpa leh kan Team member, German mi Thomas Weber pawh a tel a, ani hi a chhip a\anga kan chhuk hnu lawkah a thi. Hetia harsatna ka tawh hnuah hian ka \hianpa Sherpa chuan darkar 1 chuang ngawt min buaipui a, ka thaw tawh lo niin min ngai a, ka marphu a hmu tawh lo bawk a. Tichuan thih tawh ni a min ngaih avangin mi kalsan ta a, ka thawmhnaw \henkhat tui te, hmeh-en (head torch) leh an mamawh tur eng engemaw te chu an la a, mi kalsan ta a.’ tiin a sawi.      

Lincoln Hall hi Australian mi a ni a, Sydney khawpui bul Blue Mountain-a cheng a ni a, Australian Himalayan Foundation-ah hian Founder Director a ni. Kum 1984-a Australia a\anga Mt Everest lawn chhuah tuma thawk chhuak hmasa ber, ‘First Australian Expedition to Mt Everest’ ah khan a tel nghe nghe a ni. Kum 1987 khan tlang lawn lama a hnathawh \hat avangin Australia rama chawimawina sang ‘Medal of the Order of Australia’ a dawng nghe nghe.

Lehkhabu hi bu 7 a ziak a, chung zingah chuan kum 1984-a Mt. Everest lawn tura an thawh chhuah chanchin ziahna ‘White Limbo’ (1985) te, Mount Minto tlang an lawn chanchin ziahna ‘The Loneliest Mountain’ (1989) leh kum 2006 a Mt Everest tlang a thi tawh hnu a damchhuah leh dan ziahna lehkhabu ‘Dead Lucky: Life After Death on Mount Everest’ (2007) te a tel.  Kum 2008 khan National Geographic Channel chuan Mt.Everest tlanga harsatna a tawh dan chanchin hi Documentary Film ‘Left for Dead: Miracle on Everest’ an siam a. 

He film hi July 21, 2013(Pathianni) tlai khan History Channel TV-ah an rawn chhuah leh a, ka lo en fuh hlauh mai a. A hmuhnawm hle a ni.

Nikum March 20, 2012 khan kum 56 mi niin ‘mesothelioma’ natna in a boral a, a nupui leh a fate pahnih a thih san.

Note : Mt. Everest tlang bawr vela nun a harsat zia leh dam khawchhuah harsat zia hi tam takin kan hre lo mai thei a. Mi tam takin an nunna an chan a, chubakah an ruang pawh lak lohvin chatuanin vur karah a awm reng dawn a. Hetiang taka harsa leh nunna thapa khawvel tlang chhip sang ber hi lawn ngai a ni tih hi Mizote hian tunhnaiah kan hre ve ta a. Mizo tlangval, David Zohmangaiha’n Mt.Everest tlang an lawn dan chanchin kan hria a, kan chanchinbu July, 2013 ah pawh khan amah kawmna a chhuah nghe nghe kha. Chhiar nawn leh ta ila, Lincoln Hall-a chanchin hi a ropui dan leh a mak zia kan hrechiang leh zual ngei ang. -Msl