- Dr Malsawmliana
“ A pawi hle mai, ka pu” tih thu ngaihthlak nuam lo zet mai chuan Mathew Scott chu a lo hmuak a. Santa Marta, Colombia-a tourist agency a thawk tlangval pakhat chuan phur tak mai a Mathew Scott-a lo kal chu a kal pui turte darkar chanve vel liam ta a an kal liam tawh thu a lo hrilh a. “ Leh ta pek a, mi aia \uan fum tur reng hian em ni ka lo pian le ?’ a ti rilru niap niap a. A hma in South America hmun \henkhat fang tura kal a tum chu a muanchan vang liau liau in a nang hman tawh lo bawk a. Tun \umah pawh hian thla sarih vel a awm bo hnu in an ram lama haw a, chutah Engineering College a kal chhunzawm a tum a. Chumi hma chuan ni ruk chhung ramhnuaia adventure trekking nei a, Lost City tlawh an tum a. Chu chu a ni, a nan hman tak loh chu.
Ka kal pui turten min kalsan vek mahsela, \hulh chu ka tum bik chuang lova, ka awmna hostel, £3 chawia ka luah chu panin khawlaiah chuan mittui nen ka kal chhak chhak a. Zanah pawh nise, ka kalpui turte chu va zawm ve ngei ka tum a. Chhuak turin ka inbuatsaih nghal sawk sawk a. Ka pheikhawk, tui thawl(water bottle) leh ka T.Shirt te chu ka bag ah chuan ka thun rawk rawk a. Kan Base camp awmna lam pana kal tur Bus awmna lam panin ka tlan chhuak leh nghal a.
Lost City hi kum 500BC vel daih ami kha ni mahse, kum 1976 khan an hmuchhuak chauhva, hmuh awla a awm lai hian tih ang deuhvin, a remchan laia hmuh ve chu ka tum tlat a. Helai hmunah hian helho(terrorist) te an chetla nasa viau na in, a mi chengte ka berawn hmasa vek a, chuvangin ka thil tum chu thiltih awmlo ah ka ngai lem lo.
Kan chuanna Bus chu thingtlang khaw tereuhte pakhatah hian a ding chat a, ka chhuk a. Min hruaitu (local guide) chuan Base camp thlenga min hruai a intiam a. Tlangram vela ke a kan kal lai chuan chu lai ram mawina chuan min zem chiai chiai a. Ramngaw chhah pui pui leh lui luang kawi ngiai ngiai te chuan a mawina an tizual bawk a. Chulai vela lui lian ber, Buritaca chu Lost City kalna atana an kawng hman ber anih thu min hrilh bawk a. Base camp kan thlen chuan ka \hiante nen hlim takin kan inhmu a, ka rilru chiaina pawh chu a reh nghal vek mai. Kan pawlho zingah chuan a naupang ber ka ni a, mi dang ho chu kum 20-30 inkar deuh vek an ni a. Chungte chu Mathijs-a, Holland mi, Chess khel thiam tak te, Reinhilt-i, German nula, tlanglawn vel zei tak leh Israel mi paruk te an ni a. Kan bul lawkah chuan midang, trekking nei ve tur tho an awm thu leh anni ho chu kan va zawm turte an nih thu ka \hiante chuan min hrilh nghal bawk a.
A tukah chuan vur zuar pakhat nen Lost City kalkawng chungchang kan sawi dun a, a ni chuan kawng bumboh leh harsa a nih loh thu min hrilh a. Chumi zan chuan kan chhuak nghal a, mahse kan han kal tan a, tuihleuh a ngai a, tuikhawhthla(waterfalls) te hleuh kai a ngaih takah chuan vur zuarpa min hrilh chu a lo dikhlel deuh niin ka hria. Lungpui chungah ka zuang kai a, chutah tuiah ka zung lut a, a vawt kher mai. Mahse Lost City ka hmuh chakna chuan hrehawm min theihnghilh tir a, engkim mai chu ruahman ang thlapin a kal ni maiin ka hria a. Ka rilru chuan he laia ka zinna(last trip) hi hlawhtling taka zawh a, chutah mahni ram lam pana haw chu ka thil tum a nih thu ka ngaihtuah nep nep a. Nun hi a lo va nuam em !
Mahse, mahse..... ka ngaihtuahna chu a thamral ta. Spanish \awnga ‘Tho rawh’ vin taka tih ri chu ka hnung lam a\anga ka hriat chu a ni ta ! Ka han hawi let a, rifle hmawr chu ka hmu nghal a. ‘Tho rawh’ a ri leh tuar a, eng thil nge thleng ta le ? Sipai uniform ha pahnih hi ka hmu a. An hmai hnawih rang ruai mai leh jacket dum ha in an kawngah pistol an pai bawk a. Pistola min tin reng chung chuan ka bag an dap a. Ka sana ka han en chuan zing lam dar 5:09 a lo ri chiah a. Chutah ka tlu hnawk a, ka rilru chuan insuamna nih hi ka ti a. Ka piah lawkah chuan thuam phur tura ka rawih leh min hruaitu te chu an lo phuar bet mawlh mawlh bawk a. Han talchhuah eih pawh an tum lova, an ngam lo ni fahmiang ka ti a.
An camp ah min hruai a, room pakhatah min khung khawm a. Chutah silai keng pahnihin camp dang panin min hruai chhuak leh a. Camp dang kan va thlen chuan silai keng hovin midang 16/17 vel hi an lo din hual bawk a, tichuan buaina tak tak ka tawng ta tih ka inhre nghal a. Chung an mi man zingah chuan British mi pakhat, Mark Henderson, TV Producer a lo tel ve a, a ni nen phei hi chuan nizan lawkah kan inkawm a. Kan han inkawm chiang a South London lam mi ve tho a lo ni a. Heng guerilla ho hian pawl hnihah min \hen dawn pawh ni sela, Mark-a bulah zel awm ka tum ta a. Keini ho pariat chu kan tui thawl te thunkhat tura min tih hnuah silai keng 8 in min chhawm chhuak leh a, chutih lai chuan zing lam dar 5:30 vel chiah a ni a. Lost City hnuchhawn zawngin ramngaw pilril lamah min hruai a. A awih ang reng si a, kal pahin kan tawlh pur pur zel a, hnim awm remchangah kan inman tang hram hram zel zawk a, a changin a nal em em bawk a. Min hruaitu pa ber chu han titi pui ka tum a. A ni chuan, Colombian Army an nih thu leh Bandit( suamhmang) ho laka keini ho chu venghim tura tih an nih thu min hrilh a. Naktuk maiah Santa Marta lama kir leh tur an ni a, camp kan thlen hunah an hotupa tih dan dana awm tur kan nih thu te pawh min hrilh nghal bawk a. Ke in darkar li vel zet kan kal ta a, ni a sa hle a, boruak lah chu a lum hulh hulh mai bawk a, kan chau tlang viau tawh hlawm a. Rinloh deuh maiin min hruaitu te chuan chawlh tur an ti a, chhang zai lep leh a chhunga khawi zu tah chu min pe a, ka theih tawka tam ei ka tum a. Ka tui burah chuan \henkhat ka chiah zawp bawk a, chu chuan chakna a siam theih ka beisei tlat a.
Kan han kal leh chu, lung leh thing hmunah kan kal a, kan chau ta takzet mai.Thenkhat te phei chu an ke pen pawh a zim tan viau tawh a, ka hnunga Israel mi pahnih te phei chuan min hruaitu hnenah chuan ‘Khawiah nge kalpui min tum, hei bak hi kan kal thei tawh lo’ an han ti dek dek a. A chhanna chu ka hre thei lo na in, ka han leh hawi a, ka hmai bulah silai kaw hmawr a lo pir vang a. A chhanna chu, kal zel rawh tih a ni. Hei bak hi chu han innghirnghona kan tawk lem lova, engtin mah min ti lova. Trekking nei tura kan kal tirh lamah kha chuan kan puakphur leh min hruaitu(guide) te nen kan ni a, tunah chuan min hruaitu te chuan Silai an pai ve thung a. Danglamna vak a awm lo.Chawhnu herah chuan ruah a rawn sur a, kan chawl ta a. Kan inkhuh hulna turin Thelret puan(Plastic sheet) min sem theuhva, ei tur tlem- chocolate leh kuhva \hial tur min sem \heuh bawk a. Mark nen chuan kan dinhmun kan sawi dun a, tlanchhuah theih dan te pawh kan ngaihtuah a. ‘Escape’ tih \awngkam chu kan hmang ngam lova, a chhan chu Spanish tawnga ‘escapar’ tih nen a awmzia a inan vang a ni. An hrethiam nghal mai dawn si a. Tlanchhuah theih dan kawng hnih kan ngaihtuah a, a pakhatna ah chuan an hriatloh hlana hnim kara bih ruk a, an kal liam hnu a Lost City kawng lam zawh a, Santa Marta hmuna kir leh a ni a. Mahse a hlauhawm viau dawn a, a chhan chu kalkawngah hengho(guerilla) hi hmuh tur an awm \euh dawn a ni. A pahnihna ah chuan, lui te hi zawh thlak zela, chutah Rio Buritaca lui zuk pawh a, Santa Marta lama kal a ni. Mark-a hnenah chuan ‘ti rawh le’ ka ti a, mahse a ni chuan ‘ngaihdan atthlak tak a ni’ tiin min chhang a. ‘Kan thei tur a ni’ ka ti a, mahse a lu min thin san mai a. A hlauhawm thawkhat viau ang a, mahse min kap hman lovang. Hmelma te pawh a thi chunga man aiin a nung chung ngeia man hi an duh zawk \hin kha maw, ka ti rilru a. Chawhnu dar 1 a ni tawh a, ruah a rawn sur leh tlawrh ang a, kan tumna chu a tlawlh leh mai ang tih ka hlauva. Kan ram(England) ah haw ka tum hun chu ni nga chauhvin a dang tawh a, ka thiltum zawng zawngte chu hengho vang mai mai hian a tlawlh tur a ni lo tiin rilru ka siam a, tlanchhuak tur chuan ka inbuatsaih a. Chutah min mantu te hriatlohva chhuah dan tur ka ngaihtuah a, ka mamawh tur te ka dap kual ru a. Lui dung ka zawh dawn avangin tui chu mamawh tawk hmu thei turah ka inngai a, ka tui thawl chu ka paih a. Torch light ka mamawh a, ka mawza nen, thelret puan nen. Ka pheikhawk chhungah ka hnawh lut a, mawza pawh chuti bawk. Ka thawmhnaw hak lai nen, a zang thei ang berin ka inbuatsaih ru a. Chutah a rukin kawngthlang lamah ka zuang thla a, metre 12 vel chu ka lum awm e. Engmah na leh hliam ka nei lova, ka vannei hle. Tunah chuan ka zalen ta.
Chutah ka chhuk thla zel a, pheikhawk nen chuan a lo harsa ngiang mai a, thing zungah ka inpawt thla zel a, a awlsam phah fu. Tumkhat chu, ka thing zung vawn chu a phawk hlawk a, ka lum leh a, lungah ka khabe ka tauh a, a na kher mai. Darkar hnih vel hnuah chuan khua pawh a thim \an tawh a, kal theih tawh hek lo, hmun zawl laiah ka chawl a. Mutna ka siam a, ka thelret puante chu ka phah a, ka sin bawk a, mahse muthilh a har angreng khawp mai. Boruak a vawt bawk si nen, ka ngaihtuahna chu a vir buai hle. Engtin nge he ramngaw pilril tak a\ang hian nung dama ka chhuah theih ang ? Santa Marta thleng turin engtia thui nge lui dung hi la zawh ngai ang ? Ngaihtuah tur a tam khawp mai. Khaw vawt leh hnawng hi ka hmelma pui ber an ni a, chuti tih lohvah chuan 100% in ka la fit tawkin ka inhria a. A tuk zingah chuan ni li chhunga ka hun hman dan tur ka duang a. Zing dar 5:30 a thovin ka kal \an ang a, chutah dar riat vel hnuah chawl lehin phaizawl lam panin ka kal zel dawn a ni. Lui dungah te chuan thiam leh thiam lovin ka zai ve rawng rawng a. Engmah ka ei lo na in ka ril tam lem lo. Ei tur awmna hmunah chuan kan ril\am mai a, a awmlohna hmunah chuan ril\am hi a hriatloh zawk \hin a ni. Chulai ram velah chuan thei han ei tur mai pawh awm lova, ramsa pawh hmuh tur an awm lo, sava tih chauhlo chu. Chu bakah tho mitchhaih leh thosi an awm bawk a. Mahse vanneihthlak takin helai ram vela Thosi te hi Malaria hrik pailo chi an lo ni leh zel a. Nitinin chawhnu lam dar 2 velah hian ruah a rawn sur ziah \hin a, kal theih a ni loh avangin ka thelret puan in ka inkhuh a, ka mu daih \hin a. Zanah chuan U\awk hram ri te, thosi vi ri te leh tui luang ri te chu ka ngaithla \hin a. Zan hi a ral thei dawn lo emaw tih te pawh a awl rum rum \hin.
A ningana a ni ta.Lui dung ka zawh zel chuan chhim thlang lamah ka kal zel dawn tih ka hrechhuak a. Ka lui zawh chu a diklo tih pawh ka hrechhuak nghal a. A manganthlak hle mai. Beiseina pawh ka nei thei tawh lo. Helai hmunah hian kar khat dawn vel chu ka tei ta, mihring la chen na ngailoh hmunah ka awm a. Kar khat vel chu la awm ila, ka thi thei ngei ang. Boralna leh damkhaw chhuahna chance ka nei chu a intluk(50-50) vel thuak tawh a. Kan rama haw a, college-a zir chhunzawm leh ka tumna te chu bansan ka la tum lova, mahse ka han ngaihtuah chian chuan khawvel lehlam thil, thlen theihloh tluk niin ka hre tawh a. Ka rilru ka siam a, helai hmun atanga dam taka ka chhuah theih chuan ka nun hi uluk takin ka hmang ang a, ka chhungte leh mi dang lakah pawh rinawm takin ka nung ang, tiin. Zanah hian darkar khat aia tam hi ka muhil thei lova. Suangtuahna khawvelah ka cheng a, a chang chuan Sakawr chungah chuangin helai ram pilril tak hi ka lo chhuahsan \hin a. Ka riltam deuh chang leh, restaurant ah te kalin tomato soup te ka ei a, eitur dang chi hrang hrang nen ka lo inchhawp leh rup \hin. Ka rilru in, Ina ka haw hunah chuan ei siam lam hi ka zir ang ka ti a.
A nisarihna ah chuan lui dung zawh tawh lovin tlang dung zawhin kal ka tum tawh a. Ka tih dan pangngaiin zing dar 5:30 ah ka chhuak a, ka chau ta takzet mai. Mahse, ka han hawi chuan camp ni awm tak hi ka hmu thei a, ka hlim hle mai. Mak pawh ka ti. Pathian awm ring lem lo(atheist) ka ni na in, ka lawm ngang a ni ang, ka \hing\hi a, Pathian hnenah lawmthu ka sawi a. Tih leh tur chuan ka hre lo. Ka zu thlen chuan, dawhsan pakhat hi a lo awm a lo awm a, thosi len zarna tur ni awm tak ban pali inphun hi a lo awm bawk. A sirah chuan carrot leh be funna ruak hi a let ngat bawk a. Hun engemaw ti hnua mihring hnuhma ka hmuh leh hmasak ber a ni a, ka hlim hle a ni. Zanah pawh ka riak nghal a, mahse chu zan zet chu, thlipui leh ruah in min nang ching a. Khawpui a ri dur dur lehnghal a, muthilh a har kher mai. Lui dung ka zawh tawh loh avangin tui in tur ka nei tawh lova, ka pheikhawk chu ka ti ruak a, ruah chu ka dawh tawp mai a. Hmawlhin ka kap parh a, pheikhawk chhunga tui lo lut chu ka in tur neih chu a ni mai.
A ni sawmna a ni ta. Ka khua a sik a, luhai nen, luakchhuak burin ka awm ta mai a. Kal pawh ka kal hlei thei tawh lo, ka ke lah chu a na ngut ngut tawh bawk a. Chhun lamah ka pheikhawk chu ka bun a, thlan nen a inchiah a. Zanah tui dawhnan ka hmang leh \hin a, hei vang hian ka damloh phah niin ka hria a. Thui vaklo ka han kal leh hnu chuan, phaizawlah hian mihring hnuhma ni awm tak ka hmu a. Mi hnuchhawn tawh hnu In te(hut) hi ka hmu a, a chhungah chuan tui thawl, pot leh thei sak tak mai hi a lo awm a. Alu tawih hi a awm bawk a, han ei mai hi ka chak khawp a, mahse eiloh \ha zawkin ka hria a, chak tak chungin ka ei ta lova. ‘Naktuk zingah chuan mihring hmel ka hmuh tawh ngei ngei ang’tiin ka inhnem a.
A tuk zingah chuan ka harh hlawl mai a, ka han hawi kual vel chuan ka phu zawk mai. Ka bul lawkah chuan Sabengtung pahnih hi an lo awm reng mai a, min hmuh veleh an kal sawn nghal a.A piah leh deuhvah chuan Bawng panga hi an lo tla leh a, an bul maiah chuan thing leh thlaiin a hual velah hian In lian deuh deuh pahnih hi an awm bawk a. Ka han au vak a, mahse min chhang tu reng an awm lo. Ka han en chian chuan chu In chu In ram tawh a lo ni a. Mahse beiseina ka nei tlat a, mi tu emaw tal hmuh ka la inbeisei reng a ni. Chutah mi pathum-mipa, hmeichhia leh hmeichhe naupang hi ka lam pana lo kal ka hmu a.Min han hmuh phut avang chuan mak ti awm hmel hi an pu a, vanneihthlak takin Spanish \awng tlem an lo thiam hlauhva. “ Ni 11 chhung chu chaw ei lovin ka vakvai ta. Kal ngaihna reng ka hre lo” tiin ka bo dan leh min man dan te, ka tlanchhuah dan zawng zawngte chu ka hrilh vek a.
Santa Marta a min hruai theih chuan pawisa pek ka tiam a, ni thum kal a nih thu min hrilh a. Chhang leh In tur min pe a, ka ei tamin ka in tam kher mai. Anni ho nen chuan an khaw lamah kan kal nghal a, ka chauh tawh em avangin ka kal hlei thei tawh meuh lova. Ruah a rawn sur leh bawk nen. Kawnglakah chuan In te pahnih hi kan hmu a, Oonca-i leh a fanu ten an luah a, tichuan kan chawl a. Oonca-i chuan In chhungah min hruai lut a, meilum min ai tir a. Ni 12 kal ta a, ka taksa leh thawmhnaw te ka tih ro hmasak ber a ni awm e. Ei tur pangngai ka ei hmasak ber ni turin Serthlum pahnih min pe a, ka ei zawh chuan mumang bo \hak khawpin ka muhil zui ta a.
‘Hman hmawh rawh’ tih ri chu a ngaihnawm kher mai. Colombian Army pahnihin Helicopter chung vir muai muaiah chuan min zawn lut a, ka vahvaihna ram pilril chungah chuan thlawkin Santa Marta lam panin kan liam ta vut vut a. Don Diego khuaah kan \um a. Ni 12 hnuah chuan ka vahvaihna lungchhiatthlak tak chu a tawp ta a ni. Santa Marta Damdawi In khuma ka mut lai chuan Mobile phone hi min chhawp sak a. Kan In lam ka han biak chuan ka pa in min lo chhang a. Telephone a\ang chuan ka nu lungchhe lutuk \ap ri pawh ka hre thei a. Min rawn biak ve chuan In ka thlen veleh a ei ka chak ber min zawt a. “ Alu ur hmin leh hriak mawm lam chi” tiin ka chhang.
( Mathew Scott( As told to Peter Foster and Caroline Davies, Reader Digest, August, 2004)
