ZONUN PARAH NGEI VUL DUN RIAL RIAL ANG
- Dr Malsawmliana
Chhimphei Group Conference hman pui turin kan kal a, Pu Sohnela leh Maubuang pa lar, Pu Malsawma ten min karcheh ran chungin ‘Thlang sap pui tui ang lo lian mahse, Zonun parah ngei i vul dun ria rial ang aw,” tiin an aw tih nalh theih ang berin min han zai khum a. An thiam chu ka ti hran lova, mahse an tui dun hle thung a. An hla sakah an tui a, Pu Malsawma phei chuan he hla lo pianchhuah dan leh a tul ang zawng zawng chu nileng zankhua sawi tur a hria a, a ngaihnawm khawp mai.
He hla hi Vangchhia ah Archaeological Survey of India in ‘Kawtchhuah Ropui’ National Importance-a a puan lawmna hunah Hnahlan tlangval Thangromawia’n min han sak khum leh chiah mai a. He hla in a hma a ka rilru a ngaihtuahna thui tak min siam chu a rawn kaitho leh chiah a. Hetih lai hian nitin eizawnna lamah zirlaiho hma a ‘Imperialist historiography leh Nationalist historiography’ ka zirtir lai vel a lo ni chiah bawk nen ka ngaihtuahna a luah thui hle mai.
He hla hi zaithiam fam ta, CFL Hmingthanga phuah a nih thu chu ka hria a, amaherawhchu chiangkuang takin ka bel chiang lem lova, ka thiante pahnih zarah hian ka belchiang ta chauhva.
“Sappui doral tui ang lo lian mah se, Zonun parah ngei vul dun rial rial ang aw” tih lai thu hi a ropui angreng viau mai. He thu phuah chhuak tur hian Mizo pa rilru put a ngai a, hnamdang aia mahni hnam chawisanna thinlung chhungril ber a\anga lo chhuak a ni.
“Aw a mawi chuang ngei, aw kan Zoram nuam hi,
Ka hril seng lo che aw zai leh lamin,
Pi pu mihrâng dairial chang tawh hnu ten,
Biahthu an rawn hlan e thang leh thar te,
Vawng zel r’u aw zonunmawi tlawmngaihna min ti.”
Hmanah ziak mi fam ta, Prof Siamkima khan “Rih Dil leh Mizoram” tih a lo ziak tawh a, kha thu ah khan Jordan lui leh Rih Dil chungchang ziakin kan ramah Jordan lui (Kristianna/khawthlang nun) a rawn luang lut a, Rih Dil (Mizo nun/sakhaw hlui) nena an in buan dan te, Kristian sakhua in Mizo sakhaw hlui a hneh tak dan te ngaihnawm takin a lo ziak tawh a.
Kum 1890 a British in min awp a\ang khan Kristian sakhua te rawn lutin sap nun kan tem chho \an a. Khawvel eng kan hmu a, India ram mai ni lo, khawvel hmun hrang hrang kan dap chhuak ve ta. Zirna leh hnathawhna avangin Mizoram kan pel a, kan ngaihtuahna leh khawsak zia te pawh khawthlang nun in min chiah piah ta hle mai.
India chuan British lak a\anga inlakchhuah tumin nasa takin a bei a, 1947 ah zalenna a hmu ta a. British in min awpna leh min rahbehna chu India mi ten nasa takin an do let a. Sap ho thilsiam te an hmang duh lova, a aiah mahni thil siam leh kutkawih ngei chawi sangin ‘swadeshi movement’ te an kal pui a. Pu Gandhi a pawhin ‘Khadi’ a uar chho hle bawk a. Heng zawng zawng hi sapho dodalna tura an hmanrua vek a ni. Sapho do letna tur khan mahni thil ngaihsan leh chawisan an thupui ber a ni a, chumi tur chuan an infuih a, tharum hmanga an beih bakah rilru leh ngaihtuahna sengin nasa takin an infuih reng bawk a ni.
Chutiangin Sialsuk pa, Lal\anpuia chuan ‘Kan ram hi kan ram a ni’ tiin Mizoram hi a lo chawi ve mek bawk a. Mizoram hi India ram bung khat ni lovin mahni ngeiin kan ding tur a ni, an ti a. ‘Indian’ nihna chu ‘Mizona’ in kan bei let a. Hnam pasal\ha tam takin nunna an chan a, kan ram leh hnam dinchhuahna tura ngaiin an tha leh zung, an nunna hial an lo chan tawh a ni.
Tachhip tlangval, Kaphleia chuan ‘Zoram, ka ram, lu chhum ban chhum huama kan pipute sah zau’ tiin kan piputen ral laka Zoram an lo chhan dan a tarlang a. A pianna ram chu ram rethei leh chhengchhia, hmuhsitawm mai mah nise a tan chuan a hlu ber fo thin.
‘Riakmaw angin kawl pawh vel ila,
Sappui tual nuamah pawh leng ila;
Ka muanna thing thiang I ni,
Ka rinpui leh ka chhuan I ni.”
Pu Thangkhuma’n ‘ka haw dawn kan tih chuan Zoram kan sawina a ni fo \hin’ a lo tih ang deuhvin khawi hmunah pawh awm ila, kan ram Zoram hi kan ngai a, kan au vawng vawng \hin. Hei lo hi ram kan nei lova, hawna tur ramdang kan nei chuang lo. He ram hi a ni kan piputen keini \hangtharte chenna tura lu chhum ban chhum huama an lo sah zau, duat taka an lo enkawl chu ni. Chu ram chu, tuna YMA ten humhalh kan tum tak zel hi a ni. Hmana Mizo hnam, sap pui leh thlangkawrvai laka tlawm ngai lo hnam kha tunah hian a tlawm mai bik dawn lo.
“Ram chhan vanga nun pek huam kan ni ngai e,
Kan hmaih \helh ngai love riangvai chanhai;
Unau-za kan ni e nang leh kei hi,
Lenna tlang leh mualte lo dang mahse;
Chhuahna Chhinlung Zofaah kan dang chuang si lo.”
Hnamdangin min chim a, ramdangmi ten min hual ve bawk a. Hetiang karah hian hnam te zawk leh tlem zawk te chu inkaihhruaina \ha an neih loh chuan chim ralin an awm thuai \hin. Khawthlang nun in min chim mek a, kan ngaisang a, an nih ang nih kan tum a, nupui pasalah hial neih kan hreh ta lo. Sap nupui pasala neih chu Mizo zingah intihtheihnan kan hmang ta a, hnamdang nupui pasal nei kan sawi chuan kan rilru in vaiho a kawk bik a, sap leh mingo kan kawh tir phal lo. Hnamdang nupui pasala neih te hi hnam rilru pu tan chuan ngaihtuah ngam pawh a ni lo. Hnamdang nupui pasala neih hi intihmuh chi a ni lova, intihhmuh loh chi a ni zawk. Hei hi punna aiin hnam ralna kawngka a ni.
“ Mahse maw hnamdang nun zia kan chawi sang zel,
Kan Zonunmawi kan hnawl mai dawn em ni;
Rinawmna leh dikna par an chuai,
Thlang kawrvai lian ten min chim buai mahse ;
Nghilhni ka nei lo’ng che ZONUNMAWI kumtluangin.
Sap nun kan la a, an neih ang neih kan tum a, an khawsak anga khawsak kan tum. Incheinaah kan entawn a, kan neih in a tlin tak tak si lo. Neih in a tlin baka khawsak kan tum a, hei hian kan Zonun nasa takin a tichhe ta. Mahni intodelh hnam kan ni a, tunah erawh chuan kan tla chhe ta deuh em aw ! ka ti. Khawvel changkanna nasa tak avangin Zonunmawi kan kal san tial tial a, hengte hi loh theihloh avanga kan kalsan awm bawk mahse kan taimak tawk loh vanga kan kalsan a awm nual bawk.
Chuvangin Mizo hnam, hnam huaisen leh intodelh hnam kan nih hi chhawm nung zel ila. Kan pipute sah zau kan ram neih chhun hi humhalh ila, hnamdangin min chim tur hi inveng reng ila; kan zonunmawi hi sap nun leh khawthlang nun hian a chimral i phal lovang u.
‘Zonunmawi par ang lo vul zel ang che,
Than lai bang lo te a rinawmna vawng zelin;
Sappui doral tui ang lo lian mah se,
Zonunparah ngei vul dun rial rial ang aw.’
- Dr Malsawmliana
Chhimphei Group Conference hman pui turin kan kal a, Pu Sohnela leh Maubuang pa lar, Pu Malsawma ten min karcheh ran chungin ‘Thlang sap pui tui ang lo lian mahse, Zonun parah ngei i vul dun ria rial ang aw,” tiin an aw tih nalh theih ang berin min han zai khum a. An thiam chu ka ti hran lova, mahse an tui dun hle thung a. An hla sakah an tui a, Pu Malsawma phei chuan he hla lo pianchhuah dan leh a tul ang zawng zawng chu nileng zankhua sawi tur a hria a, a ngaihnawm khawp mai.
He hla hi Vangchhia ah Archaeological Survey of India in ‘Kawtchhuah Ropui’ National Importance-a a puan lawmna hunah Hnahlan tlangval Thangromawia’n min han sak khum leh chiah mai a. He hla in a hma a ka rilru a ngaihtuahna thui tak min siam chu a rawn kaitho leh chiah a. Hetih lai hian nitin eizawnna lamah zirlaiho hma a ‘Imperialist historiography leh Nationalist historiography’ ka zirtir lai vel a lo ni chiah bawk nen ka ngaihtuahna a luah thui hle mai.
He hla hi zaithiam fam ta, CFL Hmingthanga phuah a nih thu chu ka hria a, amaherawhchu chiangkuang takin ka bel chiang lem lova, ka thiante pahnih zarah hian ka belchiang ta chauhva.
“Sappui doral tui ang lo lian mah se, Zonun parah ngei vul dun rial rial ang aw” tih lai thu hi a ropui angreng viau mai. He thu phuah chhuak tur hian Mizo pa rilru put a ngai a, hnamdang aia mahni hnam chawisanna thinlung chhungril ber a\anga lo chhuak a ni.
“Aw a mawi chuang ngei, aw kan Zoram nuam hi,
Ka hril seng lo che aw zai leh lamin,
Pi pu mihrâng dairial chang tawh hnu ten,
Biahthu an rawn hlan e thang leh thar te,
Vawng zel r’u aw zonunmawi tlawmngaihna min ti.”
Hmanah ziak mi fam ta, Prof Siamkima khan “Rih Dil leh Mizoram” tih a lo ziak tawh a, kha thu ah khan Jordan lui leh Rih Dil chungchang ziakin kan ramah Jordan lui (Kristianna/khawthlang nun) a rawn luang lut a, Rih Dil (Mizo nun/sakhaw hlui) nena an in buan dan te, Kristian sakhua in Mizo sakhaw hlui a hneh tak dan te ngaihnawm takin a lo ziak tawh a.
Kum 1890 a British in min awp a\ang khan Kristian sakhua te rawn lutin sap nun kan tem chho \an a. Khawvel eng kan hmu a, India ram mai ni lo, khawvel hmun hrang hrang kan dap chhuak ve ta. Zirna leh hnathawhna avangin Mizoram kan pel a, kan ngaihtuahna leh khawsak zia te pawh khawthlang nun in min chiah piah ta hle mai.
India chuan British lak a\anga inlakchhuah tumin nasa takin a bei a, 1947 ah zalenna a hmu ta a. British in min awpna leh min rahbehna chu India mi ten nasa takin an do let a. Sap ho thilsiam te an hmang duh lova, a aiah mahni thil siam leh kutkawih ngei chawi sangin ‘swadeshi movement’ te an kal pui a. Pu Gandhi a pawhin ‘Khadi’ a uar chho hle bawk a. Heng zawng zawng hi sapho dodalna tura an hmanrua vek a ni. Sapho do letna tur khan mahni thil ngaihsan leh chawisan an thupui ber a ni a, chumi tur chuan an infuih a, tharum hmanga an beih bakah rilru leh ngaihtuahna sengin nasa takin an infuih reng bawk a ni.
Chutiangin Sialsuk pa, Lal\anpuia chuan ‘Kan ram hi kan ram a ni’ tiin Mizoram hi a lo chawi ve mek bawk a. Mizoram hi India ram bung khat ni lovin mahni ngeiin kan ding tur a ni, an ti a. ‘Indian’ nihna chu ‘Mizona’ in kan bei let a. Hnam pasal\ha tam takin nunna an chan a, kan ram leh hnam dinchhuahna tura ngaiin an tha leh zung, an nunna hial an lo chan tawh a ni.
Tachhip tlangval, Kaphleia chuan ‘Zoram, ka ram, lu chhum ban chhum huama kan pipute sah zau’ tiin kan piputen ral laka Zoram an lo chhan dan a tarlang a. A pianna ram chu ram rethei leh chhengchhia, hmuhsitawm mai mah nise a tan chuan a hlu ber fo thin.
‘Riakmaw angin kawl pawh vel ila,
Sappui tual nuamah pawh leng ila;
Ka muanna thing thiang I ni,
Ka rinpui leh ka chhuan I ni.”
Pu Thangkhuma’n ‘ka haw dawn kan tih chuan Zoram kan sawina a ni fo \hin’ a lo tih ang deuhvin khawi hmunah pawh awm ila, kan ram Zoram hi kan ngai a, kan au vawng vawng \hin. Hei lo hi ram kan nei lova, hawna tur ramdang kan nei chuang lo. He ram hi a ni kan piputen keini \hangtharte chenna tura lu chhum ban chhum huama an lo sah zau, duat taka an lo enkawl chu ni. Chu ram chu, tuna YMA ten humhalh kan tum tak zel hi a ni. Hmana Mizo hnam, sap pui leh thlangkawrvai laka tlawm ngai lo hnam kha tunah hian a tlawm mai bik dawn lo.
“Ram chhan vanga nun pek huam kan ni ngai e,
Kan hmaih \helh ngai love riangvai chanhai;
Unau-za kan ni e nang leh kei hi,
Lenna tlang leh mualte lo dang mahse;
Chhuahna Chhinlung Zofaah kan dang chuang si lo.”
Hnamdangin min chim a, ramdangmi ten min hual ve bawk a. Hetiang karah hian hnam te zawk leh tlem zawk te chu inkaihhruaina \ha an neih loh chuan chim ralin an awm thuai \hin. Khawthlang nun in min chim mek a, kan ngaisang a, an nih ang nih kan tum a, nupui pasalah hial neih kan hreh ta lo. Sap nupui pasala neih chu Mizo zingah intihtheihnan kan hmang ta a, hnamdang nupui pasal nei kan sawi chuan kan rilru in vaiho a kawk bik a, sap leh mingo kan kawh tir phal lo. Hnamdang nupui pasala neih te hi hnam rilru pu tan chuan ngaihtuah ngam pawh a ni lo. Hnamdang nupui pasala neih hi intihmuh chi a ni lova, intihhmuh loh chi a ni zawk. Hei hi punna aiin hnam ralna kawngka a ni.
“ Mahse maw hnamdang nun zia kan chawi sang zel,
Kan Zonunmawi kan hnawl mai dawn em ni;
Rinawmna leh dikna par an chuai,
Thlang kawrvai lian ten min chim buai mahse ;
Nghilhni ka nei lo’ng che ZONUNMAWI kumtluangin.
Sap nun kan la a, an neih ang neih kan tum a, an khawsak anga khawsak kan tum. Incheinaah kan entawn a, kan neih in a tlin tak tak si lo. Neih in a tlin baka khawsak kan tum a, hei hian kan Zonun nasa takin a tichhe ta. Mahni intodelh hnam kan ni a, tunah erawh chuan kan tla chhe ta deuh em aw ! ka ti. Khawvel changkanna nasa tak avangin Zonunmawi kan kal san tial tial a, hengte hi loh theihloh avanga kan kalsan awm bawk mahse kan taimak tawk loh vanga kan kalsan a awm nual bawk.
Chuvangin Mizo hnam, hnam huaisen leh intodelh hnam kan nih hi chhawm nung zel ila. Kan pipute sah zau kan ram neih chhun hi humhalh ila, hnamdangin min chim tur hi inveng reng ila; kan zonunmawi hi sap nun leh khawthlang nun hian a chimral i phal lovang u.
‘Zonunmawi par ang lo vul zel ang che,
Than lai bang lo te a rinawmna vawng zelin;
Sappui doral tui ang lo lian mah se,
Zonunparah ngei vul dun rial rial ang aw.’
No comments:
Post a Comment