Zofate Rohlu YMA

- Prof. Malsawmliana 

Hruaitu hmasa ten an sawi fo thin chu ‘ Pathianin Mizo te rohlu min pek zingah YMA hi a hlu ber te zinga mi’ tih hi a ni.  A nihna ( identity) chu ‘ tlawmngai pawl, politics rawng kai lo’ a ni a, a thuvawn pawh ‘tanpui ngaite tanpui’ a ni. Hemi atang ringawt pawh hian YMA hi eng pawl nge a nih a, eng nge a hawi lam tih chu a hriat mai awm e.

 

Zosap Missionary te leh Kohhran hruaitu, khawtlang hruaituten uluk taka an lo din a ni a, Kohhran nen inngheng riala kal chho zel a ni a, a inhlat tak tak ngai lo. Chuvangin YMA hruaitu chu Kohhran hlat mi a nih a rem thin lo. 

 

Khawtlanga tanpui ngai an awmin YMA chu a tlanchhe ngai lova, a thim a var pawh thlu lovin tanpui ngaite pui turin a che chhuak thin. Midang kutah a dah ngai lo a, midangin YMA kutah an dah thin zawk. 

 

Lusun te hnem turin a pen chhuak thin a, chhiatni ah lusunte tan inhnemna leh innghahna a ni ve thin. Khawtlangah chhiattawk an awm chuan YMA chuan i he lovin a hun ruahman lawkte a thulh rih mai thin. 

 

Khawtlanga sualna chi hrang hrangte chu midang kuta dah lovin a huai takin a hmachhawn thin a, Mizo hnam himna chu a ngaihpawimawh ber a ni. Mahni inlum pawh thlahlel hlei thei lovin zan khaw tairek thlengin sual do hna a thawk thin a, theihtawpin humsual dai te tan kawng dik a kawh hmuh thin. 

 

Politics rawng kai lo pawl a nih avangin hruaitute leh rorel kawngah politics a inrawlh a rem thin lo. Hruaitu leh member te politics mi an lo nih pawhin YMA huangchhungah Politics an la lut ngai lo, chu chu YMA zahawmna a ni. 

 

YMA rorelna chu mi pakhat rorelna a ni lova, a huhova rorelna a ni zawk. Mi pakhat emaw hruaitu bawr duhdana kal mai chi a ni lova, Committee in a rel dan ang zel chauhvin a kal thin. 

 

YMA hian kuang bik a nei lova Mizo hnam leh khawtlang nun thatna tur thil chu a ngaihvenin a hma zel thin a, chutihrualin YMA tih a mawi leh mawi lo erawh a thlir thiam thin.

 

 

TUM MUMAL LEH TUM RUHNA NENA LEHKHA ZIR

- Prof. Malsawmliana

India ram President hlui, mite ngainat em em leh zirna ngaisang tu, Dr APJ Abdul Kalam kha kum 10 mi a nihin pawl 5 a zir a. Sikul-ah hian an zirtirtupa Siva Subramania Iyer chuan nitinin a zirtir thin a, a zirtir thiam bawk a, naupangho chuan an ngaisang em em a. Nikhat chu an zirtirtupa chuan sava thlawh dan leh a thla inzap vel te, lei atanga a thla hmanga a thlawh mai dan te a zirtir a. Mahse naupangho chuan an hrethiam mai lova, an hriatthiam leh zual nan tlaiah tuipui kamah a kal pui ta a. Tuipui kamah chuan sava chi hrang hrang thlawk noh noh an hmu a, sikula an zir kha a takin an hmu ta a. Tichuan naupang APJ Abdul Kalam chuan an zirtirtupa hnenah chuan ‘ka pu, engtin nge thil thlawh tir ve theih dan ka hre duh’ tiin a zawt a. An zirtirtupa chuan ‘tunah rih chuan tha takin lehkha zir la, high school te i zawh hnuah zirna sang i chhunzawm zel ang a,...’ tiin a hrilh a. Tichuan kum 10 mi chuan hma thlir (vision) fel tak neiin a zirna chu a chhunzawm ta a, pawl 12 a zawh hnuah Madras Institute of Technology ah kalin Aeronautical Engineering a zir ta a. India in Missile a kahchhuah theihna tura khaipa ber niin ‘Missile Man of India’ tih hming an puttir ta der mai. Naupang kum 10 mi chuan a thil hmuh atangin rilru nghet tak neiin a zir tur a thlang fel thei a, tumruhna nen a zir tang tang a, a tawpah a nih tum tak chu a hlawhtlin pui ta a ni.

Tunhma in nu leh pa, leh zirtirtute atangin zir tur kawng inkawhhhmuhna a awm ngai lova, pawl 10 passed tha deuh te chuan Science lak an intihhmuh a, thiante zir ang apiang zir ve an tum a, an luhna sikul leh College ah te luh ve zel an tum bawk a. A tawpah thiante thiam ang kha an thiam ve leh si lova, an tui zawng kha an tuipui zel ta lo bawk nen, zirna lamah tangkhang an tam ta em em a ni. Chuvangin zirlaite hian kan thiam zawng te, kan tui zawng te, kan zir duh zawng te hi thlang fel ila, nu leh pa leh zirtirtute nen ngaihtuahna fim taka hmanga kan zir zelna tur kan ngaihtuah hi a tul ta hle a ni. |hiante zir ang zir mai lovin kan thiam zawng leh tui zawng te zir turin ngaihtuahna kan sen a tul.

Tum mumal nei lova lehkha zir chu ‘tuipui zau puia lawngleng kartu nei lova leng kual mai mai’ ang hi a ni a. Zir zawh hnua nih tum bik nei lova lehkha zir chuan a tawpah hna a zawnna ah harsatna a tawk thin. Thiam bik nei tak tak lovin an zir lawr dun a, chhawr tlak tak tak mang si lo, sapin ‘Jack of all trade, master on none’ an tih ang hi kan tam ta hle a ni.

Tin, sang tak nih tum a lehkha zir leh peih si loh chu thil awmze nei lo tak a ni bawk. IAS nih tum ve a si lehkha zir chhiar peih miah lo te, Engineer nih tum a Mathematics chawk peih miah loh te hi thil inhmeh lo tak a ni. Thil tum sang tak tak kan neih chuan kan hlawhtlin ngei theihnan taima takin lehkha kan zir tur a ni.

Khawvela mi hlawhtling leh mi ropuite hian an thawhrim avanga ropui an ni. India ram Prime Minister hlui, Chandra Sekhar chuan “ Mi ropui turte hi a hranpa in an piang ngai lova, an ropuina te hi anmahni insiam chawp leh nih chawp vek a ni” tiin a sawi. Mi ropui leh ngaihsanawm tak takte hi a tam zawk chu chhungkaw rethei leh berh tak tak atanga rawn seilian te an ni a. An retheihna chuan tumruhna leh beih hram hramna a neih tir a, a hranpa in ropuina an nei sa nghal lova, an rilru a tumruhna leh huaisenna awm chu an thanlentir a, a tawpah a lo irh chhuak ta zawk a ni. Khawvela mi ropui, lehkha zirna lam chauh lo pawha tumruhna avanga hlawhtling te chanchin tlem han tarlang ila.

Khawvela mi ropui berte zinga mi America President Bawih chhuahtu ropui Abraham Lincoln hian America President anih theihna tur hian harsatna tam tak a paltlang a,ziak leh chhiar hi amahin a inzir chawp a, pencil leh lehkhapuan a nei lo. Lehkha chhiar a peih em em a, a lehkhabu hmuh theih ang ang chu a chhiar vek thin a, chhiar lohvin a chhuah ngai lo. Lehkhabu pakhat hawh tur pawhin mel tam tak a thui a kal peih a, “ka awmna atanga mel 50 bial vela lehkhabu awm ka hriat reng reng chu ka chhiar chhuak zo vek tawh “ a ti hial mai.

Napoleon Bonaparte pawh hi khawvel ram hruaitu lar leh chak a ni a, mirethei veng, sangha zawrhna hmun tawp tak leh thang hiam huam hmun atanga rawn piang chhuak a ni a. An Sikul-ah a thiam thei lo ber pawl a ni chungin a tum erawh a ruh em em thung. A thiam theih loh avang hian taimak chhuahin a bei tang tang a, chhiarkawp a chawh dik theihloh pawh hi a dik hma chu a chawk ngat ngat peih a ni. Thil reng reng hi tih theihloh neih a tum lova, Tih theihloh(impossible) tih chu Dictionary ah chauh a awm a ti thin a ni. Hna a thawk nasa a, chawlh hun leh awm mai mai hun a nei ve ngai lo.

A tawp berah chuan tum mumal tak neiin lehkha hi zir tur a ni a, tunlai khawvelah ‘a rem rem’ tih ngawt hi a finthlak ber tawh lo. Kan nih tum tak kan nih theihna tur erawh chuan mi aia nasa a kan thawhrim erawh a ngai a ni.

 

 

ZONUNMAWI CHAWI ZEL NANG E

-                     Prof Malsawmliana

-                      

‘Pi pu lungmawl run an kalhfung a ngai nemaw,

Khartung run an tuah thing kham lai a tawk e,

Zualko, thlanlai valrual sur sa hnuai an an duai bil lo,

Thangthar leng ten chhawm lai rel in;

Pi pu nunhlui nunmawi iang na ngei e.’

 

He hla hi Lalsangzuali Sailo in pipute nun hahdamthlak leh thenawm khawveng inrintawnna mawi tak mai hla hmanga a puanchhuahna a ni a, hei hian hmasang Mizo nun ropui zia a tarlang hle bawk. Khawilo kal hlana him taka In a awm theihnan kawngkhar chu thingfakin an do mai a, an ngaih a \ha em em mai a. Mi ten thingfaka kawngkhar indo an hmuh chuan an awmlo tih an hria a, an lut ngai lo.

 

Hmasang Zonun kan thlirlet chuan nunze mawi tak tak, a mal te te pawh a phochhuah tlak leh hnamdangte hmuhah pawh chhuan tlak kan hmu nual mai. Heng Zonunzemawi hrang hrangte hi Mizo hnam nihphung sawifiahna tha tak a ni a, hnamdangte hian hetiang taka funkim nunzemawi hi an nei ve hauh lovang. Mizo hnam sawi apiangin Tlawmngaihna a lo lang zel ang mai hian Mizo khawtlang nunah Zonunzemawi hrang hrangte hi a bet tlat a ni.

 

Pipu nuna Zonunzemawi \henkhat, tun thlenga kan lachhawm theih te han lam chhuak ila:

RINAWMNA :

Rinawmna hi inrintawnna atang chauh lo chuan a awm mawh khawp mai. Kawngka inhawng huau a kan kalsan chuan a bul hnaia awm te kan ring tawk tihna a ni a.

Chu nun mawi tak chu kan pipute khan an lo nei dim diam tawh a ni.

Mizo khawtlang nuna hun hlimawm tak pakhat chu ‘Ngawi dawh’ a ni a. Khawtlangin Ngawi an dawh a, chhungtin ten a huhova Sangha an ei theih hun a nih avangin an phur thin hle a. Ngawi en tur hian mi 2/ 3 te a inchhawkin an kal thin a, a en apiangin sangha tla atangin chan khat an chang zel a, chu chu Hrai in an teh a. Hrai khat bak hi an la ngai lo. Duh nise tuma hmuh lohvin an duh zat zat an hawn thei. Amaherawhchu rinawmna an vawn nun tlat avangin mahni chan ai bak an la ngai lo. Rinawmna chu mi hmuh lohah pawh an lantir thin. Thingfaka Kawngkhar do mai khan a him tawk a, an ngaih a tha em em a ni. Rinawmna a lansarhna apiangah khawsakho a nuam a, nun a zalen thin.

Zinkawng sirah ‘Nghahloh Dawr’ an lo siam a, a nghaktu awm lovin mahni duh ang ang kan lei a, pawisa pawh kan inkir mai a. Tuman l^k an tum lo. He ‘Nghahloh Dawr’ hi khawvela Mizote rinawmna pholangtu leh min ti mawitu a ni. Tunhmain feh hawng ten induhsakna lantirnan thlai tharte an ‘inchhawl thuai’ thin a. Feh kawngsirah an duhsak zawngte feh haw in an hawn turin thlai leh ei turte an dah sak thin a, a neitu tak lo chuan an la ngai lo.

Chutianga thil ho te te ni a langah pawh rinawmna an lantir zel avangin an nunah rinawmna hi a bet tlat a, mi rinawmlo nih an duh ngai lo. Chu chu mihring nun tihlutu a ni.

Aia upa zah :

 Liandala’n hla pakhat a phuah a, hetiangin –

 ‘Aia upate zah thiamin, An thu te awihin zawm fo rawh;

Pipute ro thil hlu a ni, Aia upate zah thiam rawh.”

Zawlbuka thingtuah tur lakhawm turin mipa naupang rual an tir thin a, tuman an hnial ngai lo. A ti ve duh lo leh tirh hnial deuh chu an hrem thin. Chutiangin nula tlangval zingah pawh Valupa thu chu tuman hnial enah an en ngai lo a, a nih ang angin an zawm mai thin. Aia upate zahna hi hnamdang pawhin an nei ve tho a, kum lama upa zawk phei chu an duat em em a, an buaipui viau thin bawk. Chutihrualin Mizo khawtlang nunah chuan thil tikhawm chi kan nih avangin kum lama upa te ngaihchanna leh an pawimawhna hi a hlu leh zual.

‘Ruai theha chaw kilho te hian, Bar hmasa tu an ni ngailo;

Upa berin an bar hma chuan Naupangin an bar khalh ngai lo” (Aia upate zah thiamin)

Chawhlui kilho nikhuaah pawh upa zawkte chu an dah pawimawh a, naupang zawkin an hmakhalh zung zung ngai lo.

Tumkhat chu Vanapa hova an ramchhuahnaah an ril a tamin an chau tlang hle mai a. Chutah Vanapa chuan Theipui hmin tuar mai hi a hmu a, mahni a ei mai duh bik lovin a thiante a au khawm a, an lo thlen a nghak ran mai a. An lo thlen chuan tleirawl pakhat riltam chuan midang ngaichang lovin a hmawm nghal buan buan mai a. Chutah, Vanapa chuan, “Nauva, kei pawhin pum khat mah ka la hmawm bik lo a sin, i thiante hian lungte kan pai ik lo a sin’ a ti a, chu tleirawl chu a zak hle a ni awm e.

 

Aia upate zah leh midang ngaihchan hi kan pipute nunmawi, tun thlenga kan la chhawm zel a ni a. Chutihrualin kan zawm hleih theih tawh loh zinga mi a ni mai awm e. Khawpui chhunga Lirthei intlar put zinga kal hmasak duh a tleirawl zawkten midang an hmakhalh zut zut hmuh hian aia upa zah leh midang ngaihchan thiam a tul zia min ngaihtuah chhuah tir fo thin. Kan pipute khan khawtlang rorelnaah aia upa te leh Valupa thu an ngaichang thiam a, chutiangin naupang zawkte an duat thiam hle bawk. Ramhnuaiah naupang zawkte a hnuhnung berah an kal tir ngai lova, a laiah an kal tir thin. Thufingah pawh, “Ram vahnaah naupang an hnuhnung ngai lo, laikingin chil a chhak duh,” an ti mai thin a. Hei hi naupang zawkte an duat vang leh an ngaihsakna lantirna a ni.

Thangthar zingah aia upate zah leh midang ngaihchan thiam a tul zia hi kan sawi nawn fo a tul awm e. A bik takin naupangte zingah kan sawi tam a ngai, nitin zirna sikul leh sande sikul inkhawmnaah te i sawi tam lehzual ang u.

TLAWMNGAIHNA :

Tlawmngaihna hi Zonunzemawi zinga a langsar ber leh Mizo hnam chawisangtu, kan hnam rohlu zinga mi a ni. Hnamdangin nei ve lo ang hialin kan ngai a, mahse hnamdangte pawh hian tlawmngaihna hi an nei ve tho in a lang a, amaherawhchu, chu pipute nuna tlawmngaihna lanchhuah dan leh kan nunpui dan erawh hnamdangte nena khaikhin chuan a danglam viau mai.

Tlawmngaihna hi mahni inpekna leh phut let nei miah lova midang tana nun hi a ni a, chu chu pipute nun chhuah dan kha a ni. Phut let nei emaw, a hlawkna beiseia midangte tana inpekna hi tlawmngaihna huangchhungah rinluh a remchang lo. Chutihrualin mitinin tlawmngaihna hi nunpui kan tum tlat avangin midang chunga kan thiltih hian rah a nei a, tih let ve duhna a piang thuai thin.

Tlawmngaihnaah chuan phut let emaw lansarh emaw a tello a, ngawi renga midang tana nun mai hi a ni. Taitesena, Mizo Pasaltha tlawmngai hmingthang chu an lui kalnaah an valupa in Lungtat atana tha deuh tur lung a hmu a, Lungtat atan a that tur thu a sawi ri a hria a. Taitesena chuan ngawirengin lung chu a ak a, an haw hnuah a pe mai a. An Valupa chu a zakin a inthiam lo hle a ni awm e. Hei hian tlawmngaihna chu midang tana thil tha tih sak duhna a nih thu a tarlang viau mai. Tlawmngaihnaah hian midang itsikna leh erna a tel lo. Kan pipute tlawmngaihna rilru tak tak ang kha pu pha tawh lo mah ila, kan khawtlang nun mil zela tlawmngaihna kan nunpui leh vawn nun zel hi a tul khawp mai. Hei hi Mizote min ti Mizo tu leh kan nihna (identity) tichiangtu pawh a ni.

SEM SEM DAM DAM, EI BIL THI THI :

Mizote thufing zingah ‘sem sem dam dam, ei bil thi thi’ tih hi a lar hle a, hei hian Mizo te kan inchhuanna leh sawi nuam kan tih zinga mi a ni. Tanpui ngai leh chhawmdawl ngaite chhawmdawl hi Mizote nunze mawi leh hnamdangte mithmuh pawh a Mizote mi pholangtu a ni.

Tunhnaiah phei chuan thingtlang khaw hrang hrangah damlohna leh chhan dang avanga hlo thlo theilo te khawtlangin an thlawh sak a, eizawnna kalpui hlei theilo te pawh an buaipui a; mahni a in leh lo din theilote pawh mi tlawmngaite inphalna denchhenin in leh lo te an din sak a. Ei tur neilo chhuanchham thleng pawhin an chhawm chhuak zel \hin a ni. Hmanlaiin chhuanchham an awm a, pa berin zah pawh dawn lovat\henawmte buh a ruk chuan engtinmah an inti ngai lo. Buh neitu zawk te kha an zak a, an \henawm maia chhuanchham an hriat miah lo an lo awm kha zahthlak an tiin an inthlahrung zawk \hin a ni.

Tunhnaia hripui leng avanga mi tam takin ei leh barah harsatna kan tawh laia tumah chhuanchham awm lova mahni neih ang anga kan intuamhlawm te kha a ropuiin a Mizo em em a ni. Khang kha hnamdangin an tih ve loh leh a nachang an hriat ve loh thil a ni. Lo ti ve tehreng pawh nise Mizo rilrua hmangaihna leh induhsakna nena in\anpuina rilru an pu lo mai thei e. Mi tam takin an sawi \hin chu, “Mizo nunzemawi tam tak te kha a bo zo tawh emaw kan lo tia, tun hripui leng karah hian a lo bo loh zia leh chin thar leh theih a nih zia a langchiang hle a ni’ tih a ni. Chuvangin ‘sem sem dam dam, ei bil thi thi’ tih hi kan thunawn lo ni fo teh se.

CHHIATNI INNGAIHSAKNA :

Thenkhatin Mizo nih nawmna em em chu chhiatni a kan inngaihsakna hi a ni an ti \hin. Hei hi a dik thui hle ang. Hnamdangte insawngbawl dan leh inlainat dan kan hre nual mai thei e. Kan pipute hun a\anga chhiatni a kan inngaihsakna leh lainatna kan lantir dan hi a ropuiin a thlamuanthlak tak zet a ni. Tunah chuan Zualko tlan a ngai tawh lo a, thlan laih pawh veng \henkhatah chuan hlawh fa a laih te, inlaihchhuak te an ti tawh a. Aizawl khawpui chhungah phei chuan khawhar in riak hi an awm ta meuh lo. Hengte hi chu khawsak dinhmun a danglam tak vang pawh a ni ang e. Engpawhnise, chhiatni a kan in\awiawm dan leh mitin maiin mawhphurhna kan neih te hi a mawiin kan inthlahthlam loh zia a tarlang chiang hle a ni.

Tunhnaiah \halaite chauh ni lo, nu leh pa te pawh chhiatni a kal hi kan peih lo \an hle a, in ral pawh kan ching lo \an tial tial niin a lang. Hetianga kan in thlahthlam chho zel a nih chuan nakin lawkah chuan chhiattawh hi a hrehawmin a khawharthlak duh viau mai thei a ni. Hripui leng avangin kumhnih zet chu chhiatni \hatni ah kalphung kan tidanglam hlawm a, hemi avang hian kum lama upa zawk te phei chu an tawmim leh zual a. Hei hian a hnu zelah nghawng a nei chho zelin a rinawm a. Inthlahdah zui lova kan inngaihsakna leh inlainatna bawk kha uar chhunzawm leh a \ul khawp mai. Engpawhnise, chhiatni a kan in\awiawmna zawng zawng hi a bo mai lohna turin i vawng nung reng ang u.

TLANGKAWMNA :

Kan pipute nunzemawi hrang hrang kha a mal te te a bihchian a, zir tham vek an ni a. An nun dan piah lamah an thufing zinga \henkhatte phei chu awmze thuk tak nei, tun thlenga la thleng dik zel te pawh a awm bawk a. Chuvangin kan pipute kha hnam mawl ni lovin anmahni tawkah chuan fing ve tawk leh inring ngam tawk, hma lam thlir thui tak an ni bawk a. An nunze mawi tam tak te chu tunlai khawvelah chhunzawm rem chiah tawh lo a awm a nih pawhin a tam zawk erawh kan la chawi nung hle thung.

Hetih lai hian kan hnam chindan vawnhim leh inthlak chungchangah hian ngaihdan zau tak kan neih a tul ta niin a lang. India Sociologist lar, CN Shankar Rao chuan, ‘Culture inthlak hi \ulna avang te, vantlang nun in loh theih lohna avanga a nawrchhuah leh \henkhat chu kan dam khawchhuah nan a \ul bawk a ni’ a ti. Kan duh loh avanga kan chin zui tak lo te hi a awm lo a, chutihrualin \henkhat hi chu kan hriat miah loh laia zawi zawia lo ral ta riai riai te pawh an awm ve bawk. Chungte chu hriatthiamna thui tak kan neih a ngai thung.

Engpawhnise, kan inthlahdah avanga Zonunzemawi a ral mai hi i phal lo ang u.