Tuesday, January 24, 2023

CHHAKTIANG KAWL RAWNAH

 - Malsawmliana


“Aw Zoram ka ngai em a che,

                                    Nang lo chuan lawm a kim thei lo;

                                    Dar ang tawn leh ni her chhuak thuai se,

                                    Thinlai dam ten len ve maw ka nuam e.”

 

            Khawthlang lama ni tla tur chu thlirin a hawi vel ruai a, rilru suangtuahna kawmin,

                                    Chhaktiang kawl rawnah hian leng mah ila,

                                    I sakhming sawi reng kan bang thei si lo;

                                    Ka pian ka seilenna ram tiin,

                                    Dawn lungrukah nghilhni i awm thei lo.

 

a ti vawng vawng a. A awmna a\anga Zoram lam ni a a ngaih lam chu thlirin khaw dang reng a hawi thei lo. A ngaihtuahna vak vel chuan Than tlang leh Len tlang vel te a hrut kual a, hmanlaia Lasi lalnu Chawngtinleri tual chaina, Buannel ram te pawh a hrut pha a. Buannel ram a\anga khawtlang lama Zoram lo lang te pawh a hmuh hmaih bik lo.

            A awmna a\anga ram hla tak pawh ni lo, a ram ngaih em em tlangram ‘chhawrpial run’ chu hmuh leh hlan a ngahkhlel tak zet a. Kum engemaw zat kalta ah khan he ramah hian a lo tualchai ve tawh a. A ni, a piang nghe nghe a nih kha ! Naupang harh vang tak mai a ni a, chhun lamah chuan Inah hian a awm hman meuh \hin lova. Naupang harh tih takah \hiante nena infiam vel kha nuam a ti a, zan lamah nise pawnto nuam ti ber pawl a ni bawk a.

            Khatih hun lai kha chuan Zoram hi a nuam a, ei leh barah pawh harsatna a awm lo. Mitin mai chu an hlim sar reng mai a, thingtlang nun phei chu a awhawm hle zawk a ni. Khawpui lamah chuan hmasawnna te a lanchhoh \an tawh avangin hmanlai zonun kha an kalsan chho hret hret tawh a. Thingtlang lamah pawh Zosap te hmel hmuh tur a awm leh phauh \hin a, kristian leh kristian lo an in pel chho \an tawh bawk.

            Chutia muang taka an awm lai chuan khawvel indopui thawm a lo ri \an a. Hmanah Indopui pakhatna lai vel khan Mizo tlangval sang rual te chu France ramah an lo kal tawh a. Indopui pahnihna thawm a han rik chhoh takah hian Mizo tlangval engemaw zat chu sipaiah an lut leh ta reng a, Indopui zawh hnu thleng pawhin sipaiah mi engemaw zat an lut chho reng ta mai a. Mizo te khaw hawi a zau \an ta. Mi engemaw zat chu khawchhak lamah Burma sipaiah an lut a, Sipaia a \ang ni lem lo pawh Zoram a\angin mi engemaw zat Burma ramah an pem chho bawk a. Indopui a lo reh hnu pawhin \henkhat Zoram lamah let leh bawk mahse a tam zawk chu an cham hlen ta a ni. Sipaiho pawh engemaw zat chu an awm hlen a. Indopui a reh hnu kum 20 vela Zoram a buai lai vel pawh kha mi engemaw zat chu an pem chho bawk a ni.

            Ani pawh chu Indopui thawm a han rik chiah khan engtia awm tur nge ? tiin a in ngaihtuah a, A tawp a tawpah Burma sipaiah a lut chho ve ta tawp mai a. Sipai nunchan zir chu nuam a tiin sipai uniform nena Silai han pai velte chu nuam a ti chho ta viau mai a. Amaherawhchu, kum engemaw zat hnuah pawh a kalsan tak, a hmangaih Zoram chu a theihnghilh ngai lo. Engtik ni-ah emaw chuan ka la haw leh ngei ang a ti \hin. A sipai \hiante zingah pawh Zoram nawm zia leh khawsak phung \hatzia te a hrilh ve luam \hin a.  A hnampui sipaia lut ve te leh helai vela pem chho ta te nen pawh an inkawmho chang chuan Zoram lam hlir hi an sawi \hin a. Sipai hna rinawm taka thawk thei tura turtu leh nawrtu chu he rilru chiah hi a ni. Kum engemaw zat hnuah chuan nupui fanaute pawh a nei chho ve ta hial a, in leh lo pawh a din ta hial mai. A hma a a tum angin a awm thei ta lova, rilru nghet vak lo chungin ram pawnah awmhmun a beng bel ta a ni. Tum angin awm thei tawh lo mahse a theih ang tawkin ngaihtuahna a seng ve \hin a. Helai vela Zohnathlak awmhote chu kawm kualin Zozia vawng nung zel turin a fuih ve \hin a.

 

                                    Kan ram, kan hnam lo san ve na turin,

                                    Ka nun, ka neih, ka chakna zawng hlanin;

                                    I tan hlim ten ka lo dodai zel thin

tih chu a sipai \an lai a\ang tawhin a takin a nun pui chho ta zel a ni.

            Ramdanga awm an nih avangin a ram mi te leh hnam dangte nen inchenpawlh loh theih a ni lova, chu chuan harsatna tam tak a thlen fo \hin reng a. An ram retheih avangin ei leh bar zawn te pawh a lo harsa chhova, khawsak a awlai lo hle mai. Naupangho pawh nula tlangval an rawn ni chho \an a, chung \hangtharho te chuan a ram mi te nunphung leh khawsakzia pawh nasa takin an chhawm chhova. An ei leh in a danglam lova, hei vang hian an hmelah pawh tam tak chu a ram mi emaw tih tur khawp te pawh an awm hial mai. Chu chuan harsatna a thlen ve bawk \hin. Amaherawhchu, zo zia chu a theih ang angin an inhrilh a, an la chhawm nung viau tho bawk a. A khat tawk hian Zoram lam a\angin mikhual an nei ve reng a, an ni lam pawh  an zin thla ve reng tho bawk a. An awmna hi thingtlang khua ni mahse in 500 bawr an ni a, sumdawnna te pawh an bei nasa hle. Khawpui dang nena inkalpawhna kawng pui a \ha a, hei vang hian zin veivah pawh a awlsam phah em em a ni.

            Helai rama a awm a\anga kum 40 vel a liam ta tihah, \umkhat chu Zoram lama chhungte tlawh turin rilru a siam a. A theih ang tawkin a inbuatsaih a, helai vela thilsiam chi hrang hrang te pawh Zorama lama tihral turin a keng bawk a. Kum 40 chuang a hmuh tawh loh avangin a phur hle a, a awmloh chhungin engtianga nasa in nge Zoram in hma a sawn ang ? tiin a ngaihtuah a. A suangtuah nasa thei hle a,  a chhungte hmuh hlan a nghahhlelh ai mahin Zoram leilung rah hlan a nghakhlel zawk hial awm e. A veivah lohna a rei tawh bawk a, kawngpui pawh a lo \ha tawh hle a, motor hlirin a kal a. Kum 40 kalta vela ke hlira an kalna lai te a han hmuh chuan a hnuk te pawh a ulh lek lek zawk a, mahse a insum hram hram a. Tun \uma a zin hi chu  rei deuh hlek cham pawh a tum rilru a, Zoram politics thlir pah deuh te pawh a duh tel bawk a. Remchang a awm phei chuan chhungkua a pem thlak leh te pawh a rilruk hial a ni. Chuvangin ngaihtuahna a seng nasa a, hlauhthawn erawh a nei. Khawchhak lam a\angin mi engemaw zat Zoram lamah hnathawh tur zawngin an chhuk nasa a, an zingah hian Zo hnahthlak engemaw zat awm mahse a tam zawk chu hnamdang, Kawl te an ni hlawm a. Hengho hian Zoramah harsatna an thlen tih te pawh a hre vek a, ram mipuiin hnawk an tih thu te pawh a lo hre bel viau tawh bawk. A ni reng a, heng hnamdang lo awm ve te hian nun an ti ral\i a, nasa takin sualna an thlen a, ram hmelhmang an ti danglam bawi(h) bawi(h) mai a. Khawchhak lam a\angin ruihhlo an la lut nasa a, chu chuan \halai nun a suat nasa em em a, ram rorelna leh khawtlangah harsatna lian tak a rawn thlen ta a ni.

            Heng zawng zawng hi a zinkawng tluanin a ngaihtuah a, a thin a rim \euh mai a. Anni ho, khawchhak lam a\anga chhuk thla, avang hian khawchhaka Zo hnahthlak chengho pawhin harsatna an tawh phah fo mai si a. Tunlai thangthar tam zawk hi chuan khawchhak lam a\anga rawn zin thla zawng zawng hi chu hnamdang hmuhin an lo hmu tawh bawk si nen. Hei tak hi a ni a hlauhthawn chu.

            Tluang takin Zoram a thleng thla a, chhungkhat te pawhin an lo hre mumal tawh lo lehnghal a. Naupang lam phei chuan an hre lo leh zual a. An awmloh chhungin an chhungkua pawhin chhiat an lo tawk nual a, hmuh hlan a nghahhlelh ber mai a pi leh pute chuan thlanmual lamah run an lo nghak tawh bawk si. A lunghlui te pawh a leng hle mai. Naupangho bulah chuan a tei ta vel mai mai a, a tum ang pawhin a awm thei ta lova. Cham rei a tumna zawng zawng pawh chu sut leh mai te pawh a duh hial a, mahse a hmangaih Zoram chu chuti maia haw san chu a tum hauh lo. Khawlaiah a’n leng chhuak a, engkim mai hi a lo danglam vek tawh a. An khua a\ang chuan Zawlkhawpuiah kar khat vel cham turin a chhuk thla leh a, chhungte pawh a neih lem loh avangin veng hmawr deuhva Hotel remchangah a thleng a. Sipaia a luh hma khan \umkhat chu Zawlkhawpui hi a lo hmu tawh a, chu bak chu a hmu leh ta reng reng lova. Mipui nunphung pawh a danglam hle a, khawsak a changkang hle tih pawh a hmu bawk a.

            Zawlkhawpuia a cham chhung hian rinloh takin harsatna a tawk ta tlat mai. A thlenna Hotel awmna vengah chuan khawchhak lam mi avangin harsatna a thleng ta. Hei vang hian veng mipuite chuan an venga khawchhak lam mi awm zawng zawngte chu chhuak turin an ti a. A thlenna hotel te pawh an rawn lut ta zel a. Amah pawh chu a rinloh tak maiin an rawn kawk ve ta chat mai le !! Khawchhak mi (hnamdang) niin an ngai a, a awmna khua a sawi chuan Burma rama awm a lo ni bawk si nen. Mahse Mizo a ni tlat si ! A han insawi ngial pawhin an awih lo tawlh tawlh emaw tih turin an vaw lo chauh mai a. Tih theih dang a neih tak loh avangin hnukulh \euh chungin a insiam a, an khaw lam pan turin motor remchang a zawng ta ringawt a. A rilru a na ngei mai. A rilrua suangtuahna zawng zawng te chu vawmbo ang duakin a reh nghal vek a, a hmangaih Zoram chuan hnutiang a chhawn ta a ni.

                                    Mahse vangkhua let a fan leh ni chuan,

                                    I chhunga lungduh naufa leng zawngten;

                                    Khawchhak mi ti a min selin,

                                    Sirah dam ten puan ang min lo hnawl e.

 

tiin a hmangaih Zoram chu a thlah ta a ni. Hemi zan zet hi chu mahni In lam pana haw mahse nise Motor chhungah a \ap a ni ber mai. Nidanga mahni In lam pana a haw a hlim theih \hin nen, tun \um zet zawng a dan a dang ta. Khawvela a thil tawn hrehawm ber pawh a ni awm e. A pianna leh seilenna ram, hei lo chu ram kan nei lo a lo tih ve \hinah chuan ama ngei pawh a hnawng ta si a, hriat thiam har a ti khawp mai. A awmna bawr vela Zo hnam tan ti a a lo beih ve na zawng zawngte a han ngaihtuah let phei chuan a inseh ruh hi a ni ber mai a. Thangthar lo awm zel ten tunhma hre chang lo leka an ngaihtuahna an hmang zau ta lo chu pawi a ti a, a ngei ru hluah hluah bawk a. Chung a thil lo tih ve tawhte chu mumang mai an chang zo ta ni berin a hria..

                                    Aw a na, tuar thiam zawng a har,

                                    Hrilh ka hai lunglam ka lo vai;

                                    I tan ka tuarna leh hlimni zawng,

                                    Zantiang tawnmang mawl mai an chang zo ta.

a ti ta vawng vawng mai a ni..

            Hetiang renga kan awm a nih chuan eng tikah nge Zohnahthlak insuihkhawm leh hun hi a lo thlen ang ? tiin a ngaihtuah ta zel a. Capt. LZ Sailo in Zoram chhehvel Tripura, Manipur, Burma a Zo hnam awm te a tlawh kual vel laia a rilru putchhuak hla te kha ropui a ti a, Mizo an nih pawh lo inhre tawh mang lo te kai harhin rinawmna chibai a buk lawm lawm a-

                                    Unaute u in dam tlang a lawm maw ?

                                    Rinawmna chibai in dawng thei em ?

                                    Chhinlung chhungkhat Zoram chhehvel ami te,

                                    Insuihkhawm leh zai i rel ang u.

tiin a sawm lawm lawm mai a nih kha.

            Mahse tunah rih chuan kan rilru puthmang te, khawsak phung te leh chin \hin te siamrem a lo ngai tawh a, hei hian hun engemawchen chu a awh ngei dawn a. Chumi hnuah chuan Mizoram leh a chhehvel a Zo hnathlak awm zawng zawngte hi tumah hnamdang mi, ramdang mi intih a awm tawh lovang a, lungrual takin kan leng za tawh ang. Hun kha leh chen kha kan lo inhmu tawh lova, in lo dam maw ? rinawmna chibai inbuk ang u le? tih chu kan thupui a lo ni tawh ang.

                                    Unaute in dam tlang alawm maw ?

                                    Rinawmna chibai in buk ang le !

                                    Chhinlung chhungkhat Zofa kan nih hrerengin,

                                    Insuihkhawm leh zai i rel ang u.

tiin a suangtuahna chu kalpui zel a, a hmangaih Zoramah hnawng mahse engtik hunah emaw chuan Chhinlung chhuak Zofa a nihna chu an la hrechhuak ngei ang tiin insuihkhawm leh hun nghak turin chhaktiang kawlrawn lamah chuan a liam chho leh ta nge nge a.(2007,Shillong)


JAMES DOKHUMA THAWNTHU BU (NOVEL) TE THLIRNA

 - Prof. Malsawmliana


Tun tumah hian Mizo zinga ziaktu lar, Thawnthu (Novels) ngaihnawm tak tak ziaktu, Padma Shree hial dawngtu James Dokhuma thawnthu ziakte thlirna hun kan hmang dawn a ni.

          James Dokhuma hi June 15, 1932 khan Sialsuk-ah a piang a, a pa chu Hrangchina (Chhakchhuak) leh a nu Kapkungi (Ralte Siakeng) a ni. Unau 13 an ni a, kum 1960-ah Chhuanthangpuii, Kulikawna nen an innei a, fa paruk an nei. Zirna lamah chuan Pawl 5 thleng chauh a zir a, hemi hnu hian kum 15 a nihin Sipaiah a \ang a. Sipai a \an chhung hian Hindi leh Gurkhali \awng a thiam hman hle a, Education Instructor ah te a \ang hman hial a ni. Sipai a\anga a ban hnuah kum 1954-ah St.Pauls High School ah Hindi & Vernacular zirtirtu ah a \ang zui nghal a, chumi hnuah Aijal Community Development Block-ah Sanitary Inspector hna a thawk leh a, chutah kum 1960 ah Hualtu Middle School ah zirtirtu hna a thawk leh bawk. Zoram buaiah khan MNF zawmin a rammu a, sipaiin manin kum engemaw zat Lungin ah a t^ng leh bawk. Jail a\anga a chhuah hnuah Political party te zawmin a inhmang chho veleh a, a hriselna a lo tlakhniam chhoh hnuah politics chu a chawlhsan ta a ni. Khawtlang rawngbawlna hrang hrang –YMA, VC ah te a inhmang a, Kohhran lamah pawh Salvation Army khaipa te zinga mi a ni. Tichuan March 10, 2007 ah khawvel a lo chhuahsan ta a ni.

 

            Mizo pa ah chuan pumrua lamah vantlang chung lam leh hleitling a ni a. Tawngkam a  thiam a, thu leh hla thiam, hla phuah thiam, thuziak mai ni lo a sawi pawh thiam, rualkawm thiam leh fiamthu duh tak mai a ni a. A hriatrengna a \ha a, mi thusawite hi a sawi chhawng thiam a, an sawi ang angin a sawi chhuak leh vek thei a, a bula awm a nuam hle bawk.

           

            Lehkhabu hi 42 a ziak a, hengte hi thawnthu (novel) leh Mizo hnam chanchin, mimal chanchin, Kohhran chungchang, Mizo \awng chungchang leh thu ngaihnawm tak takte an ni a. Hla (poetry) hi 40 chuang, Essay leh Article hi 400 chuang a ziak bawk a ni.

 

            A thuziak avang hian chawimawina \hahnem tak a dawng tawh a, chung zingah chuan – Lelte Best Writer Award (1986, 1988, 1991), Academy Award (MAL, 1983), Padma Shri (1985), Best Writer Award (AMSA, 1991), Bhasha Samman (Sahitya Akademi, 1997) te a tel a, hei lo pawh hi engemaw zat a dawng tawh. Kum 1997 khan University of California, USA chuan Honorary Doctorate Degree a lo hlan tawh bawk.

 

             James Dokhuma hian thawnthu ziah a thiam em em a, a kutchhuak zingah hian a tam ber chu thawnthu (Novel) an ni a, chungte chu han sawi diat diat ta ila :

     1. Rinawmin (1970)

     2. Khawhar In (1970)

     3.  Thla Hleinga zan (1970)

     4. Tumpang chal nge Saithangpuii (1981)

     5. Hmangaihna Thuchah (1982)

     6. Irrawady Lui kamah (1982)

     7. Good bye, Lushai Brigade (1983)

     8. Kimoto Syanora (1984)

     9. Gabbatha (1989)

     10. Silaimu Ngaihawm (1995)

     11. Thla Hleinga zan Part –II (1999)

     12. Kham kara senhri (2005)

 

            James Dokhuma hian thuziak hi a awlsam viau niin a lang a, chutih laiin a thuziak ho hi a tlangpuiin thui tak a ni ngai lem lo bawk. Hemi chungchangah hian Pu R. Lalrawna (Gilzom Press neitu) chuan ‘Adult Education Department-a ka awm lai khan Meichher chanchinbu kha kan chhuah \hin a, thuchhuah tur neihloh chang hian rawn ziak teh a, kan tia. Awlsam te hian a tukah khawl chhut thlap hian a rawn dah theih mai zel a,’ tiin a sawi. Tawngkam a thiam a,  Mizo \awng a thiam bawk a, thusawi pawh a thiam bawk. Pu R. Lalrawna chuan ‘ Pu Doa chu, a thusawi turte hi a inbuatsaih lawk vak ngai lova, a ngaithlatu turte mil tawk zelin a sawi thiam a. Fiamthu pawh a thiam a, mi thusawi sawi chhawn leh te hi a thiam em em a, an sawi dan aimahin a sawi chhawng thiam,’ tiin a sawi.

 

A thawnthu ziah hrang hrangte hi hetiang hian han thlir thuak thuak ta ila :

 

1. Amah hi khawvel indopui 2-na lai vel, kum 1947-1952 chhung khan Sipaiah a \ang a, sipai a \an laia a hun hman \hin dan leh sipai nun hian nasa takin a nunah bu a khuar a. A thawnthu ziak \henkhat hi sipai chanchin leh indonaa innghat an ni hlawm. Entirnan, Thla Hleinga zan, Irrawady Lui kamah, Good Bye Lushai Brigade leh Kimoto Syanora te chu indpui 2-na behchhan thawnthu an ni a. Hemi bakah hian  Hmangaihna Thuchah tih chu kum 1971-a India leh Pakistan indo behchhan thawnthu a ni thung.

            Sipai a\anga a ban hnu hian MNF rammu zawmin ramhnuaiah Independence sualin a lut ve nghal a. Kum engemaw zat chu ram tan a sur a sa hnuaiah a hun a hmang a ni. A thawnthu ziak zingah Rinawmin, Silaimu Ngaihawm leh Kham kara senhri tih te hi Mizoram buai kan tih mai, MNF in Independence an sual avanga India sawrkar nen an indo, behchhan thawnthu a ni thung.

            Heng bakah hian Khawhar In leh Tumpang chal nge Saithangpuii tih hi nula leh tlangval inngaihzawnna lam thawnthu tho a ni a. Tumpang chal nge Saithangpuii thawnthu hi hmanlai kan pi leh pute hunlai behchhan thawnthu, Mizo khawtlang nun behchhana a phuah a ni a, hetih lai hian Khawhar In thawnthu hi tunhnai deuh, Aizawl khawpui pawh a indin chhoh hnu behchhana ziak a ni thung.

             Tin, Gabbatha erawh hi chu Bible behchhan thawnthu a ni thung a. Isua Krista ruang hlawmthu, Arimathai khaw mi Josefa fanu, Kristian nula rinawm tak leh Rom sipai hotu, Kristian tlangval fel tak inngaihzawnna lam thawnthu a ni. Kristian Love story lar, Ben Hur, Quovadis te tluka Kristian Love story \ha leh ngaihnawm a ni.

 

2. James Dokhuma thawnthu te hi a ngaihnawm a, chhiar a nuam em em hlawm a ni. A thawnthu ziak zinga 9 (pakua) te hi nula leh tlangval inngaizawng chanchin, mahse a tawpa lungchhiathlak taka tawp chi (tragedy) an ni a. An thawnthu kalhmang pawh a inang viau hlawm a ni. Entirnan, Silaimu Ngaihnawm thawnthu ah hian Sanglura chu sipaiin an kahlum a, a ngaihzawng Ramliani lungleng lutuk chu a tawpah thi ta hial a. Chutiangin Rinawmin thawnthu ah pawh Lalrozuala sipaiin an tihhlum avanga a ngaihzawng Ramhluni khawhar lutuka a awm tak dan thawnthu a ni bawk. An kalhmang a inang hle mai.

            Hetih lai hian a thawnthu pahnih te hi chu a hlimawm zawnga tawp (comedy) an ni thung. Thla Hleinga Zan thawnthu kha a chhuak hmasa ah chuan lungchhiatthlak zawnga tawp a ni a, amaherawh chu kum 1999-a part-II a ziah leh ah khan a changtute –Kap\huama leh Rozami te chu an vanglaia innei thei ta lo kha engtin tin emaw a tawpah an innei ta a. Hlimawm takin he thawnthu hi a tawp leh thei ta a ni.

 

3. James Dokhuma thawnthu hrang hranga thil langsar tak mai chu, a hma lama kan sawi tawh angin, heng thawnthu te hi nula leh tlangval inngaihzawnna lam thawnthu deuh vek a ni chungin inngaizawngte hi an innei lo deuh vek thung a. Tumpang chal nge Saithangpuii thawnthu ah hian Fehtea leh Saithangpuii te hi tluan tling taka inngaizawnga innei zui ta awmchhun an ni awm e. Heng thawnthu a inngaizawngte an inneih lohna chhan hi chu hmangaihna kawng chhuk chho avanga sukuk ta leh rinawmloh avang ni lovin, indona avang a ni tlangpui. Indona avanga nun an chan avang te, hnamdang nupui pasala neih an duh chiah loh vang te pawh a ni awm e.

 

4. A thawnthu hrang hrang kan en hian James Dokhuma hi hnam rilru la na tak mi a ni a. A bikin Mizoram buai behchhana a thawnthu ziakah te hian a Mizona rilru chu chiang takin a hriat theih. A thawnthu pakhat ‘Hmangaihna Thuchah’ ah chuan Lalthanpuia chuan a ngaihzawng, Marathi Kristian nula, fel zet mai Sarah Bibi chu a hmangaih em em a. Mahse nupuia neih dawn meuh chuan a rilru a lian ber mai ‘Mizona rilru’ chu a rawn lang ta a. Hnamdang nupuia neih ngawt ai chuan tiin a hnampui nula ngei chu a thlang ta zawk a ni. He thawnthu a\ang ringawt pawh hian James Dokhuma hnam rilru put hmang chu chiang takin a lang.

 

5. James Dokhuma Mizona rilru kan sawi mek lai leh a hnam rilru put dan kan sawi mek lai hian  a thawnthu \henkhat – Irrawady Lui kamah, Good bye Lushai Brigade, Kimoto Syanora leh Hmangaihna Thuchah  thawnthu te hi Mizo tlangval leh hnamdang nula, hnamdang tlangval leh Mizo nula inngaihzawnna lam hawi an ni lawi a. Amaherawhchu, a tawpah chuan an inngaihzawnna hi lungchhiattlak zawngin a tawp vek a, an innei ta lo vek a ni. Irrawady Luikamah thawnthu hi Mizo tlangval Thanzinga’n K^wl nula a chhanchhuah hnua an inkara hmangaihna lo piang ta chungchang a ni a, amaherawhchu an inhmangaihna an tlan dun dawn chauh a, Japan sipaiin Thanzinga chu an man ta a, an tan tir ta a ni. Hetih lai hian a bialnu Kawl nula pawh Japan sipaiin an lo kaphlum ve daih bawk a, an inhmangaihna chu a thamral ta a ni.

            Good bye Lushai Brigade thawnthu erawh hi chu Sap sipai pakhatin Mizo nula a ngaihzawn chungchang a ni thung a. Mahse an inngaihzawnna hi a tluantling ta lo a ni. Hemi chungchangah hian James Dokhuma chuan hetiang hian a ziak, “Mizo nulate hi sap ti-a kan chhoh en \hin te tan pawh iai awm an nih lohzia leh neih tlak an nih tho bakahSap indah san zia, kan Zosapte meuh pawh khan Pathian thu chu min duhsak mahse, hnam nihna lama min hmusit si zia a tarlang a.’ Kan Missionary te kha Pathian thu lamah fakawm em em mahse, nupui pasala innei meuh tur chuan mi an hnualsuat si dan te pawh ka thai lang tel bawk a ni” tiin he thawnthu a ziah chhan a sawi.

            Heng thawnthu ah te hian hnamdang nula tlangval nen an inngaihzawn chanchin te a lang na in heng hnamdang nena inngaihzawnna thu te hi James Dokhuma hnam rilru put dan rawn tarlangtu vek an ni thung.

 

6. A thawnthu ziakte zingah Rinawmin, Thlahlei nga zan, leh Khawhar In te hi Nowgong Special Jail leh Gauhati District Jail-a atan laia a ziakte an ni a. A thawnthu zingah Thla hleinga Zan hi a lar leh mi hriat hlawh berte zinga mi a ni a, a kutchhuak zinga lar ber mai ni lovin Mizo novel zingah chuan a hmingthang berte zinga mi a ni awm e. A tirah thawnthu lungchhiat takin a tawp a, mahse chhiartute ngenna vang liau liau in kum engemaw zat hnuah kum 1999 khan Bu 2-na a ziak leh a, a tir lama nula tlangval inngaizawng, innei thei ta lo te kha, a tawpah an innei ta a. Hlimawm takin a tawp leh ta a ni.

           

7. James Dokhuma hi Mizo ziak mite zingah chuan Mizo \awng thiam leh \awngkam hmang thiam pawl tak a ni awm e. Khawhar In  thawnthu a nula hmel \ha, Biakliani chungchang a sawina hi han tarlang ila, 

            “ Ka mita a lan dan ang takin ka sawi chhuak thiam lo zawk a. Nula dangte nena khaikhin ralah chuan sephung chhunkhawm zinga khuavang lamdar ang, a ti han ni nalh zia lah chu thlasik lai la lung ang maia sen no hiam leh a mitmeng ngaihnobeina romei zam chek te chu, sawi chhuak thiam ila han chham mawlh mawlh tak ka nap a. Lal\in eng mai mah nise a hm>l chu  ka’n en \hin a t<ma la hman ngai loh ‘siki’thar ang vela chei chuan ngailo kimtlang hi ni ber hian ka hria a. …..A mi biak zawnga a hmui zohniar ang maia sen hiam leh a ba bii-cha invuah dik tak, thlasik zo vu rang maia var, \hen chunga min han nuih saih mai chu, pachang thinrim pawh nui nghal vur vur a mawi a ni…..”

            Nula hmel\ha a sep dan hi a thiam em em a ni.

8. A thawnthu ziak te hi zir tham an ni a, School, College leh University ah te pawh an zir hial nghe nghe a ni. Irrawady Lui kamah tih hi Pawl -9 ah zirlai atan hman a ni a, Tumpang chal nge Saithangpuii leh Thla Hleinga zan hi College-ah BA zirlai atan hman a ni bawk a, Mizoram University-ah MA (Mizo) zirlaiah Khawhar In hi telh a ni bawk.

A tawp berah chuan   James Dokhuma hi kawng hrang hrangah thiamna a ngah hle a, Mizoten kan hriatrengna tur kawng chi hrang hrang a hnutchhiah bawk. Thawnthu phuah thiam(Novelist), chanchin chhui mi (Historian), mimal chanchin ziaktu (Biographer), Hla phuah thiam (poet), thutluang ziak thiam (essayist), thusawi thiam (orator) etc. tiin kan hre nawk ngei ang. A lehkhabu ziak te a ngaihnawm a, Thawnthu (Novel) nilo, a Essay ziakte pawh hi School, College leh University zirlaiah te pawh a tel nual nghe nghe a ni.

 

            Thuziak a ngah mai ni lovin belhchian a dawl a, holam deuhin a thuziak hi a chhuah ngailo. A thuziak reng rengah hian Mizo \awng dik thlapin a hmang \hin a, ziak zawm tur leh zawmloh tur te, \awng upa hman hun te a hre em em a ni. James Dokhuma ang hi Zoram khawvel hian a nei leh tawh lovang.

MIZORAM HMA LAM HUN CHU ZIRNA SANGAH A INNGHAT

 - Prof. Malsawmliana


Kan thupui “Mizoram hma lam hun chu zirna sangah a innghat’ tih hi thupui sawi chakawm tak mai a ni a. Tunlai khawvelah mi zawng zawng hi zirna lama kan intlansiak chhoh mek lai a nih avang leh a bikin zirna sang (higher institution) te hi kan ram mamawh an la nih avangin he thupui hi a pawimawh hle a ni. Zirna hi kan nitin nunah leh mihring nunah hian a bet tlat a, naupangte atanga puitling thlenga kan nun nghawngtu a nih avangin ngaihthah theih a ni lova. Mihring nunkhua siam tu leh nghawng tu lian tak mai a ni.

“Vawiina zirlaite hi naktuka ram leh hnam hruaitu turte an ni” tiin  America President 35-na, John F. Kennedy chuan a lo sawi tawh a. He thu hi kan hriat lar leh zirlaite kan fuihna thu pawh a ni fo thin. Chuvangin zirlaite hi nakin lawka Mizoram hma lam hun siam tu tur an ni a, kan ram innghahna a ni bawk a. Chutih rualin mi puitling leh lehkhathiam ni tura an inchherna tur ‘pum’ kan mamawh a, chu ‘pum’ chu zirna in a ni.

Kan ramah tunhnai kum 10 chhung hian nasa takin a sikul pung a, Primary School atanga Higher Secondary School  phei chu a thahnem tawh hle mai. Chutih rualin zirna sang lam College leh a chung lam erawh a pung hlei thei lo thung a. Pawl 12 result a chhuak a, zirlai tam takin College ah luhna tur an hmu lova, chutiangin BA/BSc etc. pass thar ten University ah seat an inchan lo bawk a. Mi tam tak zirna chhunzawm thei lovin an chawlh phah fo thin. Chuvangin zirlaiten zirna an chhunzawm zelna tur leh thiamna sang zawk an neih theihna turin zirna sang (higher institutions) kan neih belh zel hi a tul tak meuh a ni.

Kan ram a hausa lova, khawsakah pawh Mizote hi kan sang lem lo bawk a. Mizoram University kan neih hma phei kha chuan MA zir chhunzawm turin state pawna kal a ngai thin a, hemi a nih avang hian chhungkaw tam tak chuan chhungkaw harsatna avangin an fate zirna sang zawk an chhunzawm tir hlei thei thin lova. Hemi avang hian lehkhathiam tak tak, harsatna avanga zir chhunzawm ta lo leh an nih ang ni ta lo an awm phah nual a ni. Lehkhathiam thei tak tak leh mifing tak tak, zir zawm zel se chuan nakin lawkah kan ram pawhin a chhawr em em tur, khawsak harsat avang leh state pawn chhuah a ngaih avanga zir chhunzawm ta lo hi tam tak an awm ngei ang. College thlenga kal, a aia sanga kal chhunzawm thei ta lova, a remchan anga hnathawh tur zawng lo thei ta lo hi an awm fur awm e.

Chuvangin kan thalai, zirlai thiam thei tak tak te hian an thiamna te pholang tur leh tihlawhtling turin zirna sang (higher institution) an kal a ngai a, chu chu mi harsa ber pawhin an ban phak theih turin Mizoram chhungah hian kan neih a ngai a ni.

Tunah hian Mizoramah Law College chhiar telin College 23 lai kan nei tawh a, hei bakah hian Hindi Training College te, NIT te, Mizoram Polytechnic leh Women’s Polytechnic te kan nei bawk a. Tun dinhmunah hian Mizorama College ah te hian General Course –BA/BSc/BCom/BCA etc. te chauh a zir theih a. Ramdangah te chuan College ah Post Graduate zirna te an nei a, kan ramah erawh chuan kan nei thei rih lo. Under Graduate (UG) Course zirna ngawr ngawr hi a ni rih mai a. Tunhnaiah College tih changtlunna turin Centrally Sponsored Scheme(CSS) tha tak mai, Rashtriya Uchchatar Shiksha Abhiyan (RUSA) a lo awm thar a, RUSA hnuaiah hian hmalak chhoh tan mek a ni a, nakin lawkah chuan RUSA avang hian College tin te hian building tha tak leh zirna changkang tak, general subject mai piah lamah Vocational course te pawh zir theihna tur kan nei thuai dawn a ni. A nghahhlelhawm tawh hle mai. Tin, RUSA hnuaiah tho hian Model College ah College 2- Govt. Hrangbana College leh Govt. Zirtiri Residential Science College te pawh thlan fel tawh an ni bawk.

Entirna pakhat han sawi ta ila, tunah hian pawl 12-ah Sikul tam takin Vocational Course an zir a, hengte hian pawl 12 an zawh hnuah zir chhunzawm zelna tur an nei tawh lova, College zawm ve ngei an duh avangin College ah Arts emaw commerce emaw te loh theih lova an zir a ngaih phah a, vocational lamah thui tak zirna tur kan nei lo. Vocational course lama eizawnna tling tur an zir chhuah hma in zir zelna tur institution kan neih loh avangin an tawp san a ngaih phah a, a uihawm em em a ni. RUSA Scheme hnuaiah bawk hian Community College te pawh din chhoh zel a ni dawn a, hengah te hian Vocational Course pawh tha tak tak a awm thei dawn bawk a, a nghahlelhawm em em a ni. Mizo zirlaite hmalam hun a eng chho zel dawn niin a lang.

Tin, Mizoramin kan mamawh em em, Engineering College pawh RUSA hnuaiah hian Lunglei lamah din turin ruahmanna siam mek a ni bawk.

Mi thiam, ramin a chhawr theih tur chher chhuak turin College a tawk mai lova, University a ngai. Kum 2001 atangin Mizoram University kan nei tan a, kan ramah ngei MA, PhD te a zir theih ta a. Tunhma a state pawn pan ngai thin kha pan kher ngai lovin mahni awmhmun atangin a zir ve theih ta. University kan neih hnu hian kan state pawhin zirna leh kawng hrang hrangah hma kan sawn phah hle a, ramdang mi leh sap ho zingah chauh scientist te hi awm turah kan ngai thin a, mahse tunah chuan Mizo pa, Science lama mithiam (Scientist) leh Social Scientist thiam tak tak, khawvel ram dangah pawh kal se zahpuiawm loh tur hi kan nei ta nual mai. Hengte hi University kan neih tak vang a ni. Khawvelah pawh an la hmuhchhuah loh, Mizorama kan neih tam tam tak te hi kan mithiam ten an hmuchhuak deuh reng ta mai a. University hi MA leh PhD zirna hmun a ni mai lova, zirbingna hmun (research institute) a ni a, kawng hrang hranga ram mamawh leh hmasawnna tura kan mamawh te hi zir reng a ni a. Sawrkar pawhin a hmang tangkai chho telh telh niin a lang a, an thiamna leh an hmanrua te hi kan mamawhna a sang chho zel dawn a ni. Sawrkarin ram inkaihhruaina leh hmasawnna kawngah mithiam te rawn nachang a hriat a, a hman tangkai thiam chuan kan ramin hma a sawn ngei ang.

A bik takin Science & Technology lama ramin hma kan sawn theihna turin University lama Science Department ten nen thawhhona tha  kan neih thiam chuan Sawrkar leh ram tan nasa taka hlawkpuina leh hmasawnna tur a ni ang.

Sawrkar hmalakna hrang hrang te a hlawhtlin theihna tura rawtna leh thurawn pek thu ah te, a hlawhtlin leh hlawhtlin loh zirchian chungchangah te pawh University lama mithiam ten nasa takin hma an la zel a, chung an zirchianna te chu Sawrkarah thehlutin Sawrkar lamin nasa takin a hlawkpui thin a ni.

Chuvangin kan University hian nasa takin ram hmasawnna kawngah kawngro a su a, sawrkar lam thuneitute pawhin rawn nachang leh hman tangkai leh zual dan a thiam a tul hle mai. India ram Prime Minister kalchhuak ta, Dr Manmohan Singh chu kha Politician a ni lova, India ram ei leh bar dinhmun siamtha turin a thiamna hman tangkai duhin a thawhna Delhi School of Economics zirtirtu a nihna atangin an sawm chhuak a. Sawrkarin hna hrang hrang an chelh kual tir a, Planning Commision ah te, Reserve Bank of India(RBI) Governor ah te, PM Adviser on Economic Affairs ah te ruat a nih hnuah Finance Minister atan sawm a ni a, chutah Prime Minister a ni chho ta zel a. Economics lama mithiam a nih avangin India ramin ei leh bar lamah nasa takin hma a sawn phah a ni. He entirna pakhat mai atang pawh hian University mithiam te hi sawrkarin a hman tangkai thiam chuan ramin a hlawkpui em em a ni.

Tunah pawh Mizoram sawrkar policy lian ber, Flagship programme, New Land Use Policy (NLUP) pawh hi a tira ruahmanna an siam bakah Mizoram University lam mithiam te leh College of Veterinary Sciences & Animal Husbandry (Selesih) te rawnin kalpui zel dan turah ruahmanna tha zawk siam a ni a. Kalphung tha zawka kalpui dan tur leh a hlawhtlin leh zual theihna turin University te hian nasa takin tha an thawh chho mek zel a ni.   

 Kum 2010 khan India Sawrkar, Ministry of Human Resources Development, chuan India ramah National Institute of Technology(NIT) 10 a din thar a, chung zingah chuan Mizoram pawh a tel ve ta hlauh mai a.  Kum 2010 ah vek khan NIT hi Mizoramah hawn nghal a ni a, class pawh tan nghal a ni. NIT ah hian B.Tech, M.Tech, M.Sc. & PhD te a zir theih a, heta lut tur erawh hi chuan All India Entrance Exam- Joint Entrance Exam (JEE Main)a inziah tlin erawh a ngai thung. India rama zirna tha zinga an sawi lar ber thin chu IIT te, NIT te ho hi an ni a. IIT, NIT ho te hi zirna mai bakah Sawrkarin Science and Technology lama hmasawnna tur hian a hmang tangkai em em mai a, India hmasawnna thlen tute an ni ringawt mai a ni. Mizoramah kan han nei ve ta a, a changtlung chho zel ang a, state dang atangin hnam dangin an la rawn bawh chho zel bawk ang a, nakin lawkah chuan state dang pawhin an awh em em a ni thuai ang.  Mizoramin Technology lamah hma kan sawn theihna turin NIT te hi an a tangkai dawn chauh a ni. Chuvangin  Sawrkar pawhin NIT hi a tih changtlun zel  a ngai a, hmunhma zau tha tak, duh thala an invalhna tur ngaihtuah a tha hle a ni.

Mizoramin kan awh em em, state dangin an neih deuh vek tawh chu Medical College hi a ni a. Kan ramah Doctor zir theihna hi awm ve tawh se tiin duhthu kan sam fo thin. Tunah chuan kan duhthusam te kha a takah a chang dawn ta niin a lang. Mizoram sawrkar chuan Falkawnah  Mizoram Institute of Medical Education & Research(MIMER) din turin ruahmanna a siam ta a, kumin August thlaah Class pawh tan theih beisei a ni a, ruahman dan chuan a tirah hian zirlai 100 vel lak tur a ni a, a lawmawm hle mai.

Medical College te hi MBBS zirna hmun mai a ni lova, damdawiin a nih nghal bawk avangin zirlai tan mai ni lo, mipui tan hlei hlei a tangkai a. Kan thalaiten State danga man to tak taka MBBS leh a dangte an zir thin kha kan ramah ngei zir theih a ni dawn ta. He College hi medical research institution a nih dawn avangin natna chungchanga zirbingna te kalpui thin a ni ang a, Mizo ten natna kan kai duh bik te, kan thihpui tam bik natna te pawh a hranpa a zirna te an la nei zel ang a, Mizo te tan hna tha tak tak an la thawk chho dawn a ni.

India ram leh khawvel hmun danga mi te nen thawhdunna te siamin kan Doctor thiam tak tak te hi an thawk suau suau ang a, natna hmuh chhuah theih loh avanga thihna tam tak te, hmanraw neih that loh avanga thihna te hi a reh turah ngai ila. Damdawiin pangngai mai ni lo, damdawi lam zirna hmun a nih dawn avangin kan ram chuan kan hlawkpui hle dawn a ni.

Ram changkangah chuan hriselna (health) hi an ngaipawimawh em em a, sawrkarin sum pawh Budget ah thahnem tak a dah thin. Ram changkang an hrisel a, mihring pawh an damrei bik a ni. Chuvangin kan sawrkar pawhin mipui hriselna hi a ngaih pawimawh a ngai a, chumi atan chuan damdawiin mai ni lo, Medical Institution din hi tihmakmawh a ni a, ram hmasawnna bul pawh a ni.

 

Tlangkawmna :

A tawp berah chuan, kan sawi tak ang khan kawng hrang hranga kan ram hmasawnna tur hi zirna ah a innghat thui hle a, a bik takin zirna sang (higher institution) te hi an mawhphurhna a sang leh zual. Ram changkang leh changkang lo tehna chu zirna leh hriselna hi a ni. Zirna an ngaipawimawh loh chuan ram in hma a sawn thei lova, hmasawn aiin hnung tawlh lam an pan thin.

Zirna sang te hi Sawrkarin a hman tangkai thiam a pawimawh hle a, en liam ringawt lovin engtin nge ‘higher institution’ te leh a mithiam te hi ram hmasawnna atan kan chhawr tangkai ang tih hi an ngaihtuah fo tur a ni. Khawvel hmun dangah chuan ei leh bara intodelhna leh hmasawnna a awmtheihnan University te nen thawhdunna te pawh an siam fo thin. Chutiang tur chuan kan University leh higher institution dangte pawh hi an inhawng hle a. University chauh ni lo, College zirtirtute zingah pawh mithiam tak tak an awm a, anni te hi sawrkar mi leh sa an nih tho avangin Sawrkarin awlsam takin an thiamna te hi a hmang tangkai thei ang.

Chuvangin kan ram hmasawnna leh kan hma lam hun te hi thui tak chu zirna in sang(higher institution) ah te hian a innghat a. Chutih rualin sawrkar leh ram hruaitu te pawhin kan rama zirna in te hi kan hman tangkai thiam leh thiamloh ah a innghat ve bawk ang chu.


RAM LEH HNAM HMANGAIHNA RILRU KAN PUT THEIH NANA HLA THA PAWIMAWHNA

 - Prof. Malsawmliana



Kan thupui hi ‘Ram leh Hnam hmangaihna rilru kan put theih nana hla \ha pawimawhna’ tih a ni a, thupui pawimawh tak leh tunlaia Mizo hnamin kan mamawh tak pawh a ni awm e.

            Tunhnai chhovah hian nasa takin ram leh hnam veina kawngah Mizo te, a bik takin \halaite kan \hangharh nasa hle a, ram leh hnam veina boruak pawh a lian hle a ni. Hei hi kan politics sukthlek vang te pawh a ni a, ram dang leh hnamdang che zia kan hmuh avang te pawh a ni bawk a. Tin, kan chhehvela hnamdang, min chim tute avang pawhin nasa takin mahni ram leh hnam veina rilru kan put nasat phah em em bawk a ni. Chubakah kan rama tlawmngai pawl lian ber mai, YMA in kum 10 chuang zen zawn kumpuan atan ‘Ram leh hnam humhalh’ a han puang ta bawk nen hian, hemi lamah hian Mizo mipuite hi nasa takin kan \hangharh lehzual a ni.

            Kan thupuiin a sawi ang hian heng hnam veina rilru leh hnam hmangaihna rilru kan put theihna tur hian chhan tam tak a awm a. Mihring rilru a thawk tu chhan hrang hrang a awm thei ang. Chung zingah chuan Hla \ha in Ram leh Hnam hmangaihna rilru kan put theihna tura kawngro a sut dan leh mi rilru a chawh thawh dan te kan sawi dawn a ni.

            Kum zabi 18-na hma lamah kha chuan tunlaia hnam rilru leh hnam hmangaihna kan neih ang hi khawvel hnam hrangte zingah a awm meuh lo va. Hmanlai kan pi leh pute khawsak ang deuhvin mahni khua leh tuiah an tui zawk a, hnam pum rilru an pu meuh lo. Amaherawhchu, kum 1789 a French Revolution a lo chhuah a\ang khan hnam hmangaihna rilru (nationalism) hi a lo piang chho \an a, khawvel hmun tinah chi leh hnam intihbingna te, inlak hran duhna te a lo piang ta zel a. Hetianga hnam hmangaihna rilru a lo pian takah chuan mahni ram leh hnam tana \hahnemngaihna a lo awm a, chumi chuan khawvel ram hrang hrangte inkarah inngeihlohna a rawn hring chhuak a, indopui te hial a thlen phah ta a ni kan ti thei awm e. Hnam hmangaihna rilru pu tura infuihna \angkai tak leh hmantlak tak pakhat chu Hla hi a ni. Hla in mihringte rilru a hruai nasat theihzia leh hna a thawh nasat theih zia chu kan hre \heuh awm e.

            Hnam hla (national anthem) chungchang han sawi hmasa ila. Khawvel ram hrang hrangte hian hnam hla(national anthem) kan nei \heuhva, hengte hi mahni hnam chawisanna leh hnam tan a duhthusam sawi chhuahna an ni a, hnam hmangaihna rilru tak tak a\anga lo piang chhuak te an ni. Chuvangin hnam hmangaihna rilru kai tho tur leh mahni ram tana rinawm tura infuihna hmanrua a ni fo bawk. French ho hnam hla ‘La Merseillaise’ hi kum 1792-a Captain Rouget De Lisle a phuah a ni a, a phuah hun lai hi France ramin hun harsa an tawh lai, tualchhung buaina an tawh lai a ni a, mipuite rilru nasa takin a kai tho a ni.

            “ To arms, to arms, ye brave !

               Th’ avenging sword unseath !

               March on, march on, all hearts resolved,         

               To victory or death!”

             Sipai hotu pakhat chuan “ he hla hian ka sipaite chu sipai dang sang khatin an belh tluk zetin a ti chak a ni” a ti tawp mai. Tin, British hnam hla ”God Save the King/Queen” te, China ho hnam hla, ”March of the Volunteers” te, German hnam hla ”Deutschland, Deutschland Uber Alles” tih te leh Russian hnam hla “Gimn Sovetskogo Soyuzer “ tih te chuan an ram mipuite chu hnam rilru putna kawngah thinlung hmunkhatah a luan tir thei a, ram leh hnam tan \anrualna siamtu a ni.

 

South Africa mipuite zinga ram leh hnam hmangaihna rilru nasa taka tuh tu chu an hla te, hlachham chi (poems) te an ni a. Entirnan, hlaphuah thiam Luck Dube-a hla sak ‘Africa Unite’, ‘No truth in this world’ leh ‘The Freedom’ te hian nasa takin mipui thinlungah hmun a khuar a, heng hlate hi hnam veina hla leh mahni ke a din chungchang a ni a. South Africa mipuite zingah nasa takin zalenna chungchanga mipui kai harh tu an ni.

Khawvelah chuan German hnam hi hnam ropui an ni a, nationalism ah hian an sang em em a ni. German ziaktu lar –Hegel, Goethe te leh Schiller te hian nasa takin an thuziak ah German hnam ropuina an tarlang a. Khawvela rimawi tum thiam lar tak, Beethoven-a rimawite hian nasa takin German mipuite ah hna a thawk a, inlungrualna, inunauna leh inhmangaihna a siam a ni.

            India ram kan thlir pawhin British hovin min awpbeh hnuah hnam \hanharhna hi a lo awm \an a. Kum zabi 19-na vel a Indian Nationalism in a tum ber chu British ho awpbehna hnuai a\anga tal chhuah a, mahni a din (independent) hi a ni ta reng a. Harsa takin British laka kan zalen theih nan beih chhoh a ni a. Nunna tam tak sengin kum 1947 ah zalenna kan lo nei ta. Kha mi hun chhung (freedom movement)a India mite \anrualna siamtu leh tithatho tu chu hla bawk a ni.  Bankim Chandra Chatterji-a novel ‘Anandmath’ (kum 1882-a chhuah) ah chuan hla pakhat ‘Bande Mataram’ (Hail to the mother) hi a tel a. He hla, ziakmi \henkhatten ‘the Bible of modern Bengalee patriotism’ an tih hial hian India mite zingah nasa takin hna a thawk a, hnam rilru an lo put phahna chhan pawh a ni kan ti thei ang (a bikin Bengali ho zingah). He hla hi kum 1896-a Indian National Congress(INC) Session-ah khan sak a ni a, January 24, 1950 khan Indian National Song atan puan a ni ta nghe nghe a. He hla a\ang ringawt pawh hian hla in mihringte rilru a chawh thawh theih zia leh mihring rilru a kaihruai theih zia lang chiang hle a ni. Tuna India hnam hla, Rabindranath Tagore a phuah ‘ Jana Gana Mana’ te pawh hi India ram a hnam chi hrang hrangte inlungrual a, unau anga in en tura fuihna te leh India ram mawi tak chawina hla a ni a, hetiang hi hnam hmangaihna rilru a\ang chauh lo chuan phuah theih pawh a ni awm lo ve.

             Mizoram bik han thlir leh ta ila. Mizo te hi mahni a ro inrel hran a khaw hrang hrang a awm \hin kan nih avangin, ram leh hnam rilru kan pu har hle a. Kan hla hluite han en pawh hian hnam rilru pu tura infuihna lam hlate pawh hun hmasa lamah chuan a vang viau a ni. Hnam rilru min puttir theitu tura hla rawn inlar hmasa ber nia lang chu Mizo pawh ni lo, Zosapthara’n kum 1903-a a phuah,

            Mizo kan ni lawm ilangin,

            Kan hnam thatna zawng zelin,

            Thil \ha in kan ram timawiin,

            Mizo lawm teh u

tih hi a ni.

            Amaherawhchu, a hnu deuhvah Mizo tlangvalte rilru a\angin hetiang lam hawi hla hi a lo chhuak ve leh \an a. Thanga chuan 1908-1911 chhung khan hnam hla pahnih, “ Mizoram, Mizoram, ka thlahlel che” tih leh “Mizo fate u, finna zawng ula” tih te a rawn phuah ve leh a. Hemi hnu lamah hi chuan hnam hmangaihna lam hla hi a rawn chhuak ta pheuh pheuh a. Kum 1939-ah Kaphleia’n,

            “Zoram! Ka ram!

              Lu chhum ban chhum huama, kan pipute sah zau

            .......Mahni a ding turin,.... chakna  finna min zuk pe la

            Pathian leh kan ram tan lo nise...”

tih hla a rawn phuah leh a, hei zet hi chuan Mizoram a ngaihhlut zia leh mahni ke a ding tura a duhzia thu te a rawn tarlang chhova. Mizo te rilru ah pawh a tla na hle nghe nghe a ni.

 Kum 1930-60 chho vel kha hnam hmangaihna /hnam hla  lo pianchhuah vanglai a ni kan ti thei awm e. Anni bakah hian Rokunga, Vankhama, Liandala, Thanga, Lal\anpuia etc. te pawhin hnam hla \ha tak tak an phuah a. Kum 1947 khan Central YMA buatsaihin ‘hnam hla’ inphuahsiak huaihawt a ni a, hetah hian Rokunga hla ‘Ro min rel sak ang che’ tih chu hnam hla atan thlan  a ni a, tun thleng hian ‘ Mizo hnam hla’ a ngaih a la ni ta zel a. He hla hi ngun taka kan thlir chuan ‘Mizo hnam  hi Pathian hnena hlanna leh Pathian hnena ro relsak tura intlukluhna hla’ a ni awm e. He hla kan sak apiang hian a satute leh ngaithlatute rilru ah Mizoram leh Mizo hnam a lang \hin a, nasa takin Mizo hnam rilru putna leh hmangaihna min neih tir \hin a ni.

Hei bakah hian Rokunga hla tho  Harh la, Harh la’ tih phei hi chu Mizoram buai lai (kum 1966 leh a hnu lam bawr chho) vel kha chuan hnam hla pui a ni ringawt mai a, Mizo \halai tam tak rilru a chawk thova, \halai tam tak Mizo hnam zalenna atan ramhnuai lamah a tir chhuak a nih kha.

            ‘I ram leh hnam tan ding nghet la,

            Thih thleng pawhin rinawm zel la,

            Tho la, i ke in ding rawh’.

            “Harh la, harh la, Zoram, i tlai ang e

            ..harh ru..aw hnam huaisen te u

             hma lam pan zel ula,..thinlung tihuai rawh u..

            kan hnam puanzar kan zar ve ang”

            Lal\anpuia hla, “Kan ram hi kan ram a ni” tih te, “Independent kan Zoram tan” tih te chuan Mizo tlangvalte rilru a chhem alh a, kum 1966 a ram a lo buai pawh khan Mizo tlangval tam tak chu zalenna sual turin an inpe chur chur mai a ni.

            Tunhnai kum 10 chho velah hian nasa takin Mizote hi ram leh hnam rilru putna kawngah kan harh chhuak nasa a. Hei hi kan rilru a lo changkan tak vang leh khaw hawi a lo zauh tak vang te, tlawmngai pawl leh zirlai pawlte hmalakna avangte leh politics kal fuhloh avangte a ni awm e. Hnam hmangaihna hla pawh tunhnaiah a lo piang chho ta zel a. Ho te anga lang \angkai ve tak  chu, tunlai a hnam hmangaihna hla chhuak thar hote hi a thu a \hat bakah a thluk a mawiin a satute hi tunlai zaithiam lar tak takte an nih avangin \halai ten kan ngaithla nasa a, hnam veina rilru min puttir a ni. Hei hi thil \angkai tak a ni awm e. C.Zoramliana hla

            “ Kan vanglai hun leh ni zawngte

                Kan ram tana hlan zelin;

               Fam dairial pawh chang ila,

               Kan sakruang Mizoram tan”

tihte, Daduhi hla sak,

            “ Aw Zofa i \hanharh hun chuan

             Kan ram, kan hnam min phel darhtu

              Chi intih bingna hi sirah hnawlin

              Hmatiang sawn zai relin, Kan leng tawh ang”

tihte hian Mizo fate hi chi leh chi, inthliar lova lungrual taka  rilru hmun khat pu a leng ho dial dial turin min sawm a. Kan ram leh hnam chimrala a awm loh nan te, kan ram zim te hi phel darh a nih lohnan te a \hahnem ngai taka thawk turin min sawm lawm lawm a ni.

                        Tunah chuan mi tam tak zingah Independent duhna rilru a reh tawh a, kan nationalism pawh a tum(goal) a lo danglam ta. ‘Ram leh hnam rilru i pu ang u’ kan tih chuan ‘kan ram hi a zim tawh em a, chuvangin \hendarh a nih a, hnam dangin min chimral lohna turin \an i la ang u’ kan tihna tluk a lo ni ta.

            “ Chhinlung a chhuak Zofa mi huaisen te,

              Thian chhan thih ngam a, pipu sul sutute;

              Tunah ngei hian an dungthul leh ang u,

              Lung kan rual chuan kan hnam a him ngei ang”

tiin Zofa zawng zawngte chu inpumkhat turin min sawm a, kan ram \hendarh a nihlohna turin \an la thar turin min fuih sauh sauh a. Kan ram zim te ‘Mizoram’ \hen darh tum ni awm taka beihna te lo awm \hin hian Mizote rilru a ti na a, a lungchhiatthlak a,

            “ Ka dawn \hin kan Zoram hi

            Engah nge hnam khat unau te

            Doral an chan tak hi,           

            Hmelma duhthusam in maw,

            Kan hnam leh kan ram a phel ang maw !

            Kei zawng thinlai a na, ka phal thei lo”

ti a indawm kun ngawih ngawihna tham  a ni.

             Mizo history a chhim leh hmar indo chhan ni an sawi \hin chu,

            “ Buanhmun pai ang pawm tawh hnu,

            Chengteah lam ang let leh e, Lalpuithang lema”

tih mai a ni. He hla tlar hnih avang ngawt a indona a chhuak thei anih chuan, kan ram leh hnam hmangaihna hla neih zozai te hi chuan Mizote rilru ah nasa takin chi a tuh ngei ang.

           

A tawp berah chuan ram leh hnam  hmangaihna rilru kan put theihna tur hian chhan hrang hrang leh thil thleng hrang hrang te hian nasa takin Mihringte rilru ah hna a thawk a. Chung zingah chuan mihring rilru hneh thei leh chhungril ngaihtuahna fan thei berte zinga mi chu Hla hi a ni awm e. Hla \ha chuan mihring rilru a hneh awlsam a, nghet takin a tuh \hin a ni. Chuvangin ram leh hnam  hmangaihna rilru kan put theihna tur hian Hla \ha te hi an pawimawh em em a ni.