Monday, October 10, 2011

LUNGPHUNLIAN HI MIRAWNG HO PHUN A NI EM ?

-Dr Malsawmliana

Hmanlai Mizo lungphun hluite hi tute nge a phuntute ni ang ? Mizo ni lo hnamdang phun te pawh an ni thei ang em ? tih hi chhui chian ngai tak a ni a, hemi chungchang hi tlem han tarlang ila. Vangchhia khaw a lungphun te hi Vangchhe hnam ho phun ni a ngaihna a awm a, hei bakah hian Lungphunlian te pawh hi Vangchhe hnam ho phun a ni tiin kan mithiam zingah ngaihdan a awm bawk. Chutih rualin Naga hnam chikhat ‘Mirawng’ kan tih (Rongmei) ho sulhnu ni a ngaihna a awm bawk.



Mizoram hmar chhaka khaw pakhat Lungphunlian khaw hming chawi chhan ‘Lungphun lian’ hi tute phun nge ni ang? Tunhma atangin kan mithiam hrang hrangten ngaihdan an lo sawi tawh a. Mipui nawlpui te hi chuan ‘Mirawng’ho phun niin an ngai vek a, chutih rualin kan mithiam zingah Darchhawna, Dr Sangkima, B. Lalthangliana, Liangkhaia, R. Buragohain(hemi chungchang ziak ve tu) te ngaihdan erawh a inang vek lo thung. He Lungphun hi lungphek lianpui mai, meter 4.3 a sang a ni a, Lungphunlian khaw daiah a la ding a ni.

A phuntu chungchanga ngaihdan hrang hrang zingah R. Buragohain chuan Meitei ho phun niin a ring a, Chutih lain Darchhawna chuan Tripuri ho phun niin a ngai thung. Kum zabi 17-na vela Tripuri hnam thenkhat, Tripura atanga Manipura pem chho ho phun niin a ring. Amaherawhchu, Tripura history kan en chuan kum zabi 17-na hi Manikya Rulers hovin Tripura an awp lai leh an ropui lai tak a ni a. Tin, history record-a kan hmuh danin hetih laia Tripura leh Manipur in laichinna kan hmuh chu kum 1662-1663 a Tripura King, Chhatra Manikya’n Court of Manipur tlawh tura mi a tirh kha a ni a. Hetih lai vel hian Tripuri ho Manipura an pem chhoh thu sawi a ni lem lo. Tin, Tripuri hnam ho lungphun dan leh Lungphunlian khaw daia lungphun ho hi a inang lem lo bawk. Chuvangin he lungphun lian tak hi Tripuri ho phun a nih a rinawm lem lo.

Dr Sangkima chuan Vangchhia hnam ho phun niin a ring thung. Amaherawhchu Vangchhia hnam ho hi history bu hrang hranga kan hmuh dan chuan tuna Vangchhia khua leh Champhai leh a chhehvelah hian an khawsa niin a lang. Tin, Vangchhe khuaa ‘Kawtchhuah Ropui’ a lungphun chi hrang hrang te hi Vangchhia hnam ho phun ni a kan ngaih chuan an phun dan style leh an milem ker dan hi lungphunlian nen hi chuan a danglam hle a. Lungphunlian hi engmah inziak lo(plain monument) a ni. Chuvangin kei chuan Vangchhia hnam ho phun niin a lang lo, ka ti.

Hetih lai hian B. Lalthangliana, Rev Liangkhaia, C. Chawngkunga te leh mi thenkhat hian Naga hnam peng khat Rongmei (Mirawng kan tih) ho in Mizorama an awm laia an phun niin an ring thung. B. Lalthangliana chuan Mirawng/Rongmei ho hi ku zabi 17-na lai vel khan Mizoram hmar lam, Manipur ramri dep velah hian an lo cheng tawh a ti. An lo chen tawhna ram Tualcheng khaw chhehvelah te leh Vankal tlang dung velah te hian hnuhma engemaw zat an nei niin a sawi bawk.

Mirawng ho hi tute nge ?
Mirawng/Rongmei ho hi Naga hnam chi khat, tuna Manipura cheng te an ni a. Naga hnam chi 10 zinga Kacha Naga hnam peng an ni. Kacha Naga hnam peng 4 te chu Zemi (Zeme/Zemei), Lyengmi(Liangmei), Maroungmai(Rongmei) leh Kabui te an ni. Kum 1963-a Nagaland chu state puitlinga hlan kai a lo nih khan ‘Kacha Naga’ tih chu paihin ‘Zeliang’ ti a dah an nia, chu chu Zemei leh Liangmei hnam kaihkawp a ni. Hemi hnuah hian Rongmei tel lehin ‘Zeliangrong’ tih an lo ni ta a ni. Heng hnamho ah hian Kabui Naga te an tel bawk. Anni ho zingah hian Rongmei ho hi hnam lian an ni a, an ‘homeland’ ni a an ngaih chu Manipur khawthlang lam tlangdung, Imphal valley leh North Cachar hills(Assam) inkar hi a ni. Tunhma chuan Manipur, Assam, Nagaland, Tripura, Meghalaya leh Mizoram ah te an awm thin a, tunah Manipur-a Tamenglong District ah an awm.

Rongmei tih hi Maroungmei tih atanga lak a ni a, anmahni tawng chuan ‘Rong’ tih chu ‘chhim lam’ tiha ni a, ‘Mei’ tih chu mi/mipui tihna ni. Tichuan Rongmei tih chu ‘chhim lam atanga rawn kal’ tihna tluk a ni. Anmahni chanchin kan chhiar chuan Zeliangrong hnam ho hi China rama chhimthlang(Southwest region of China) atanga Naga hnamdang -Ao, Angami, Sema, Lotha, Tangkhul, Rengma te nena rawn pem thla ni a rin a ni a. Burma ram leh South East Asia ramah rawn lut thla in tuna India hmarchhaka hian lut ta niin a lang. (Gangumei Kamei, A History of the Zeliangrong Nagas, Guwahati, 2004). Naga ho hi Asia chhim chhak ram South East Asia) a cheng hnam ten en hian inanna tam tak an nei a. Naga History kan chhiar chuan kum zabi 13-na velah tuna an chenna hi Burma atangin an lut niin a lang. Zeliangrong hnam ho pawh hi Naga hnam dang ang bawk a, Burma atanga lut niin an ngai.

Rongmei chanchin ziaktu G. Makuga chuan ‘Liangmei hovin Angami an zui a, chumi hnuah Zemei hovin Manipur chhim thlangah an zui leh a, a dawt lehah Rongmei hovin Manipur khawthlang lam an lut veleh a. Hei hi tun thlenga an ‘homeland’ ni a an ngaih chu a ni a ti. Tichuan Rongmei ho chu Naga hnam zingah rau rau chuan Chin Hills(Burma) atanga lut hnuhnung ber an ni a. G. Makuga chuan ‘Chin Hills-a Rongkiang tlangdung atanga Rongmei ho an chhuah hnuah Kookies (Koomees an tih bawk) te chuan kum zabi 17-na velah an zui veleh a. Mizorama an luh hnu hian Rongmei ho hi Lusei hovi Mrungs (Miruang/Rongmei) tiin an hria’ tiin a ziak.( Introduction to the Rongmei Nagas, Imphal, 1994). Mizorama an awm lai hian hmar chhak lam –Champhai, Tualcheng, Selam, Lungphunlian, Vankal tlangdung ah te an khawsa thin niin a ziak bawk. An khawsak tawhna ah te hian suhnu an hnutchhiah nual a, lungphun bakah kulh hlui te, thlan hluite, kawngpui hlui te an hnutchhiah a ni. Tualcheng khaw daiah velah pawh hian hetiang hnuhma - Mirawng thlan(graves), Mirawng kulh (castles) te pawh tun thlengin hmuh tur a la awm nual bawk.

Rongmei ho Mizorama an khawsak hun vel hi chhut thuakin kum zabi 17-na tawp lam vel a nih a rinawm a, a chhan chu kum zabi 18-na tir lamah khan Lungphunlian khua atanga hmar lam km 5 vela hla Selam khuaah hian Mirawngho an la cheng niin an sawi. (Liangkhaia, B. Lalthangliana).

An lungphun dan :
Lungphunlian hi lung phek lian pui mai, chher mam lem loh phun tawp a ni a. A piah leh deuhvah hian a khat mawi tawkin, kawngpui sirah zel lung chher mam lem loh a inphun phei nual bawk a. Hetianga lung inphun tlar hi ‘Alignment’ tih a ni. Kawngpui sirah a khat tawkin a inphun phei zut mai a ni. Kawng sir lehlamah ‘Manding Lung’ an tih khi chu Bawrhsap Manding Putara hova an phun a ni awm e.

Manipura Rongmei ho chenna thin bawr vela an lungphun dan nen hian a in ang hle a. Entirnan, Churachanpur chhehvela khaw pakhat Selangthel khaw dai velan an lungphun pawh hetianga lung chher mam lem loh, lian pui pui, kawngpui dunga a khat tawka inphun zut ang hi a ni a. Anni chuan ‘Boundary pillar’an ti. Helai hmun hi hmanlaia Kabui Naga(Rongmei) hnam ho lo khawsak tawhna a ni. (Potsangbham Binodini Devi, Ph.D Thesis).

Chuvangin Manipura ram chhunga Rongmei ho lung phun dan nena khaikhi chuan Lungphunlian leh a bul vela lung inphuntlar (alignment) ho hi Mirawng/Rongmei ho phun a nih duh hmel. Tin, a chunga kan tarlan angina hetiang lung an phun tlar hi an ni chuan ramri lung(boundary lung) angin an ngai a, Lungphunlian leh a bula inphun tlar pawh khi boundary pillar a ni thei ang em ? tih te pawh ngaihtuah theih a ni. Hemi chungchang erawh hi chu chhui tham a ni ang.

3 comments:

  1. Dr Malsawm,can you please share English version of this write-up ? I came across your blog while searching for Rongmei on google.Regards.Timothy Gonmei

    ReplyDelete
  2. Dear Dr Malsawm, since you did not reply I have ordered a copy of your book from Amazon with the expectation that whatever you have written here will find a place in the book.

    ReplyDelete
  3. Rongmei, tangkhul, abikin chohthe, aso, chiru te hi kuki-chin-mizo hnam peng chikhat niin a lang.. Politically a naga in ti an nimai lo maw...

    ReplyDelete