Saturday, November 12, 2011

Mizoram chhunga hmun hlui humhalhna dan

- Dr Malsawmliana

Mizoram hian hmanlai thil hlui leh lungphun te engemaw zat kan nei ve a. Hengte hi kan hnam rohlu te an ni a, kan history siamtute an ni bawk. Tin, tunlaiah ngat phei chuan kan sum hnar, khualzin te tlawh duh ber (tourist sites) pawh a ni bawk. Heng hmanlai thil hluite hi ti chhe lova kan hlut deuh deuh leh kan enkawl that a tul hle a ni.

Tunah hian Art & Culture Department hmalakna avangin heng kan thil hlui leh hmun pawimawh te humhalhna tur hian Dan tha tak kan nei tawh a, he Dan hi miputen kan hriat chian leh zual theihnan han tarlang ila a tha awm e. Kum 2001 khan Mizoram rorelna sang ber State Legislative Assembly chuan ‘The Mizoram Ancient Monuments and Archaeological sites and Remains Act, 2001’ hi a pass a, March 12, 2001 khan Governor remtihna(assent) pawh hmuh nghal a ni bawk. Tichuan tih fel ngaite tih fel a nih hnuah ‘The Mizoram Ancient Monuments and Archaeological sites and Remains Rules, 2003’ chu hman tan a ni ta a ni. He danin a tum a ber chu Mizoram chhunga hmanlai thil hlui leh hmun pawimawh te humhalh a enkawl a ni ber. Tunah hian he dan hmanga vawnhim leh enkawl (protected site) hi Mizoram chhungah engemaw zat kan nei tawh a ni. Tin, tunhnaiah Archaeological Survey of India(ASI) in Vangchhia khua a ‘Kawtchhuah Ropui’ chu ‘Sites of national Importance’ah a puang nghe nghe a ni kha.

Mizoram hmun engemaw zatah hian hmanlai thil hlui, lungphun leh history nena inzawm tlat thil engemaw zat kan nei a, khawchhak lam Champhai District lamah hian a tam zual niin a lang. Hetianga hmun leh thil hlui enkawl ngai te chu Director, Art & Culture Department hnenah ziaka thlenin anin a hmunah a enfiah hnuah Sawrkarah rawtna thlen leh thin a ni. Hetianga engkim tihfel a nih a, kan hnam tana thil pawimawh leh humhalh tlak ni a a hriat chu ‘protected site’-ah puangin humhalh a ni thin. Tin, hetianga humhalh tur chu mimal ta te pawh a awm thei a, entirnan Lungphun pakhat chu an thlahten inti neitu takin an la enkawl chhunzawm thei a, Sawrkar lamin humhalh a duh a nih chuan inremna(agreement) an siam mai thin a ni.
Hetianga humhalh tura puan a nih tawh hnu hia chuan Sawrkarin a hungna(fencing) a buatsaih a, siamthat ngai a awm chuan a siamtha nghal thin. Amaherawh chu, fencing leh siamthat a nih dawn hian a tichhe lo thei ang ber leh a tira a nihna ang chiah a awm reng theihnan tihhmelhem emaw tihchhiat emaw awih a ni lo.
Tin, protected site te hi a tlangpuin en man a awm lova (ordinarily free), mahse hetiang hmun (entirnan lungdawh/lungphun) hi thiltih pui nikhua leh engemaw atana hman a remchang lo thung.

Tunah chuan Mizote pawh kan changkang a, kan fing var ve tan tawh a, thil hlui humhalhna chang pahw kan hre chho ta zel a, a lawmawm hle a ni. Tunhma lam te kha chuan a nachang te kan hre lova kan pal liam mai mai a. Entirnan, East Lungdar khaw daia ‘Lungvando’ pawh hmun 4 ah a bung a, tuna la ding hi feet 8 vela sang a la ni a, a sirah a bung 2 a la awm bawk a. A bung pakhat chu Aizawlah la thla in tunah hian Mizoram State Museum kawtah phun a ni. Aizawla hlutna nei miah lova phun ngawt ai chuan a tira a dinna bulah hian tlu mai mai pawh nise a hlu zawk. Tachhip daia Sibuta Lung pawh a tirah chuan sang tak a ni a, amaherawhchu a bun tak avangin a bung leh lam chu a bulhnai khua ten an hmang tangkai an ti. Tin, Vaphai khaw daia ‘Thasiam Se No neihna’ pawh khi tunah chuan awlsam taka lawn theih turin leihlawn (Step) siam a ni bawk a, a hlutna a bo hle tawh a ni. Tin, Mizo lungphun hluiah te hian miem chi hrang hrang ziah leh ker thin a ni a, hengte hi a tihlu tu leh zirchianna ber turte an ni a. Amaherawhchu, tunah hian lungphun engemaw zat chu kuthlei avanga tihchhiat leh milem inziak te pawh hmuh theih loh khawp te a awm ta. Hetianga kan thil hluite kan tih ching pen thin avang hian zir chiang duh tan pawh zirchian theih loh khawpin a awm phah thin a ni. A bikin lungphunte pawh a lo bung deuh nuai(h) a nih pawhin la darh lo ila, tuna Mangkhaia Lung(Champhai Zotlang) bula lungphun hlui awm tla darh deuh nuaih la sawn lova a awm reng ang hian. Hemi kawngah hian Mizo mipuite kan thanharh chho zel a pawimawh hle a ni.

He Dan in kan thilhlui te a humhalh dan leh hemi kawnga mipuite tih tur leh mawhphurhna te han tarlang ila a tha awm e.
a) Mi tumahin heng thil hluite hi ( ancient monument) an ti chhia in an khawih ching pen tur a ni lo,
b) Ei leh in siamna atan an hmang tur a ni lova, mei chhem loh tur a ni bawk (a bikin Lungdawh chungah te), phalna nei an nih loh chuan
c) Thil zawrhna atan leh fakna (advertisement banner) tarna atan te hman phal a ni lo bawk
d) A hmun tlawh duhte tan pawh Ran emaw Motor emaw ken phalloh a ni. ( a hmun tlawh duh te tana motor dahna an siam bak chu motor ken phal loh a ni). Ran ken phalloh tih hian a hungna te an chil chhe thei a, an ek khum thei bawk a, hemi laka ven nan hian a ni.
e) Archaeological sites te hi phalna nei lo tan chuan laih emaw kut lo thlak ve ngawt theih a ni lo. Entirnan, hmanlaia thil hlui an phumna hmun te pawh hre mah ila, mahni thu a laih ngawt theih a ni lova, thuneituten phalna an pek a ngaih bakah a ti tur dik takin an laih a ngai.
f) Tin, heng thil hlui laihchhuah tuma laih (archaeological excavation) a nih a, engemaw hmanrua/bungrua (antiquities) laihchhuah a awm a nih pawhin State Sawrkar hnenah Report pek tur a ni.
g) Heng thil hluite hi thuneitute thu lo chuan mahni duh thu a lak sawn emaw lak bo ngawt theih a nilo. Lungvando bung pakhat, tuna State Museum kawta inphun pawh hi he dan hi lo nei hman ila chuan phun a ni kher awm lo ve.

Heng bakah hian hmanlai thil hlui humhalh kawngah hian mipuite tih tur leh mawhphurhna tam tak a la awm. Hemi kawngah hian YMA te an thawh hlawk hle a, an fakawm hle a ni. Anmahni ram chhung theuhva thilhlui leh Mizo history a thil tangkai an neih chuan an humhalh vat a, chutiang tihna chang an hriat avang chuan an khua pawh miin an tlawh chak phah fo thin. Khaw changkang zia a ni. Hetiang a nih avang hian a changtu Department (Art & Culture) tan pawh a awlsam phah hle a ni. Tunhnaiah INTACH (Indian National Trust For Art and Cultural Heritage) ten nasa takin hma an la a, Mizoram hmun hrang hrangah zinkualin Mizoram chhunga thil hlui leh humhalh ngaite an tlawh chhuak thin a, mipuite hnenah hetiang lam zirtirna hi an pe thin bawk a, an fakawm em em a ni.

Mizote hian kan hnam thil hi kan chawisan a, humhalh nachang kan hriat chuan hnam changkang leh hnam fing kan ni tihna a ni ang.

2 comments:

  1. "Zoram khawvel a cheng" lo tan pawh a ngaihnawmin mipui chhiar theih tura print a sem chhuah leh hruaitute lam tan hlei hlei chhiar chi anih hmel hi mawle.

    Keipawh hian ka ngaimawh a, ka sawi ka sawi ve tawh thin. Mizoram a kan hmun hlui neih ve fahrah te te te kan enkawl dan hian ka thin a tirim thin. Concrete a zut hnan te hian kan ti chhe zo a ni tih te adt. atam mai kan hriat leh ngaih pawimawh tul!

    ReplyDelete
  2. a ni khop mai, hemi kawngah hian mipuiten tan kan lak loh chuan kan ti chhe zo dawn tak ngial..

    ReplyDelete