Thursday, November 4, 2021

Hausata’n Sap lu a la

 “Sap lu pahnih min pe tur a ni“

- Zahuata, Thlantlang lal


Mizo lal huaisen, Lungtian lal Hausata chuan South Vanlaiphai a chhuahsan hnuah Lungtianah a lal chhunzawm a. Heta a awm lai hian a nupui Ngundawngi, Thlantlang lal Zahuata fanu chu lungawilohna a neih avangin a pa hnenah a haw a. 

A tlan ko tura a mi tirh hnenah chuan Zahuata chuan, “a thlawn ngawt chuan a haw thei lovang, hmaitlawmah Sap lu pahnih tal min pe tur a ni” a lo ti a. ( TRI, Mizo Lal ropuite, p.248) Hausata chuan a puzawn ngenna chu tihhlawhtlin a tum ta a. 

Hetih lai hi British sawrkarin Mizoram awp a tum lai a nih avangin ram lo enthlithlai (Survey) hmasa turin Sipai lal, Lt. JF Stewart, 1st Battalion, Leinster Regiment  leh a thuihruai Sap sipai pahnih, Naik pakhat leh Gorkha sipai dang panga bakah thuamphur mi pahnih a tir a. Lt. JF Stewart te kal tur hi Mizo lalte chuan an duh lo hle a, thulh tir leh tumin an bei a, lo thah mai te pawh an dum rum rum bawk a. Mahse Stewart te hian kal luih an tum avangin tuman an dang lem lo a. Col. EB Elly, Asst. Quarter Master General in a sawi dan chuan Bangladesh ramchhung Rangamati khua atanga Mizoram lama mel 18 a hla, British awp ramri atanga teh chuan Mizoram chhunga mel 10 vela hla ah an inkulh a. (Military Report on the Chin- Lushai Country, 1893, p.16)

Kum 1888 February 3 zanah ramhnuaia an riah laiin Hausata te unau leh an thuihruai ten an bei thut mai a, Lt. Stewart chu Hausata chuan a kaphlum a, a rual hian sap sipai pahnih leh Gorkhali Sipai pakhat an kaphlum. Hausata te hian an mi thah lu leh silaite an lak sak a, an haw pui ta a. 

Tichuan sap lu keng chuan a nupui tlan chu an ko thei ta a ni. A puzawn Zahuata hian a rinloh taka Sap lu an la thei mai chu  mak a ti hle nghe nghe a ni. Hausata hi pa huaisen tak leh hlauh nei vak lo, sapho pawh hlau lo a ni a. Lt. Stewart a kahhlum hnu hian a silai, laiphir (doubled-barrel gun) a lak sak a, chu silai chu a thih hnuah a ruang bulah an phum tel nghe nghe a ni. 

Kum 1888-89 a Vailen vawihnihna rawn kal khan Chittagong a\anga rawn kal Col.FVW Tregear leh a hote khan thil tum pathum an nei a. Mara/ Lakher rama kawng siam tura hmalak, Lt. Stewart a thihnaa inhnamhnawih Hausata leh Zahuata te hrem leh inbenbelna tur hmun ( advanced post) siam te a ni. ( vide Letter No.65-L, 6.2.1889, Fort William). Hemi hnuah hian thupek thar an dawng leh a, inbenbelna tur hmunhma siam hmasa phawt tur leh Mizo lalte beih ( Hausata te hrem) chu ti rih lo tura thupek a ni a. Mahse a hnuah he thupek hi tlema siam danglam lehin Hausata te hrem nghal tura tih an ni leh a. Chumi ang chuan an thawk chhuak ta a, an thawk rip hle nghe nghe a ni. Sipai 1150 hruaiin Intelligent Officer Capt. J. Shakespeare leh Sipai hotu dang- Mr Lyall, Civil Political Officer; Assistant Political Officer pahnih CAS Bedford leh CS Murray te nen an thawk a, Laipui (Mountain Gun) pakhat leh Rifles silai ngawt pawh 300 vel an keng hial mai. Lunglei an thlenin inbenbelna tur kulh ( Lunglei Fort) an siam nghal a. 

Chutah March 14, 1889 ah Zahuata leh Hausata khua panin an kal a, Lunglei a\ang hian Hausata khua an panna kawng hi Mel 43 a thui a ni. Hausata leh Zahuata khua hrem tura an kal hi an thawk rip khawp a, Laipui (Bombay mountain battery gun) pakhat, sipai 229 bakah Frontier Police 30 an thawk chhuak a, silai mu leh laipui mu engemaw zat an keng bawk a, Laipui buaipui tur ringawt pawh mi 48 a inruat nghe nghe a ni. Heti taka an thawhrip nachhan ni a lang chu Mizo te kuta Sap sipai ten nunna an ch^n hi an ngaithiam thei lova, hrem lohva chhuah an duh lo a ni ber. (Capt. OA Chambers, Handbook of the Lushai Countery, 1899, p.106.)

Zahuata khua chu March 19 ah thlengin Hausata khua Lungtian chu March 20 ah an thleng bawk a. Hausata hi a lo thih tawh avangin a thlan chu khaw laili, Lal In tualah a awm a. Sapho hian a thlan hi haihawng lehin Stewart-a Silai an phum tel chu an la let leh ngat a ni. An kalna chanchin ziaktu Civil Political Officer, Mr Lyall chuan Stewart-a silai an hmuh leh tak avang hian ‘a mawhphurtu dik tak chu kan hrem ta (had punished the right men) tiin a ziak nghe nghe a ni. Zahuata leh Hausata te khua chu an hal zui ta a ni. (Robert Reid, History of the Frontier Areas bordering on Assam From 1883-1941, 1983, p.7.)

Hausata te hian Sapho a beih chhan hi thil pahnih a awm. A langsar zawkah chuan a puzawnin a nupui tlan kohnan Sap lu a lo ngen vang a ni a. A chhan dangah chuan Sap hovin Mizoram rawn awp an tum ni a an hriat avangin lo dan an duh a, an lo lawm vak lo. 

Chuvangin Hausata te hian Sap lu duh ngawr ngawr vang ni lovin Mizorama hnamdang lo lut tur an duh lo a, anmahni awp tura lo lut tur phei chu an duh lo hle a ni. Lal Saipuia phei chuan kir leh turin a ti nghe nghe a, mahse kir tum lovin an kal lui ta a. Hemi avang hian Ram chhanna tura an ngaih thil an ti ta a, hei hi Sapho ‘ni tla seng lova roreltu’ inti te tan chuan a huatthlalaawm hle a. A thlawn ngawt a kal tir chu an duh bau lo a, a thlan an hai a, an ‘thil’ Silai chu bo ngawt atan an phallo a, an la let leh ngat a ni. Hei hian Sapho rilru len zia a tilang thung. 

Mizo lalte zinga ram leh hnam tana Sap do zingah Hausata hming hi sawi lan ve zel a ni ta a ni.

1 comment:

  1. Hausata thlan chu Kanhmun H.S hmun hi an tih si a (a thlan an lai lai thlalak pawh a thla ten an la kawl ni awm e). A in pawh tuna Kanhmun RO office hmun hi a ni. A thla te pawh an awm a, an sawi dan chuan, Hausat hi a hming a ni lova a title (Haisa, Chorei tawnga pasaltha tina) mai a ni. A hming dik tak chu Neisumngir Chorei a ni a, Lalneiden a pa tiin an ko thin.

    Tin, ama hi tur hraiin an that a ni.. ka duhtawk mai a nge...

    I source lakna hi a dik maw...

    ReplyDelete