Thursday, November 4, 2021

VANHNUAILIANA RAW PHUN

Mizo lal ropui tak Vanhnuailiana khan Mizorama leh Manipur ramri chhinchhiahna atan tuna Moirang khuaah a raw tiang  a letling zawngin a vih phun a, chu chu lo \hang lian zelin a ch^ng pawh a letling zawngin a \o zui a. Raw hung \ha tak niin hei hi Mizoram leh Manipur inrina ni a ngaih a ni, tiin an sawi \hin.

He raw hung hi tunah hian Manipur khawpui Imphal a\anga chhim lam km 45 –a hla, khaw pakhat Moirang khaw daiah a la awm a, amaherawhchu Vanhnuailiana phun tak kha chu a piah deuhah a awm a, a thi tawh a, tuna mi hi chu a ni tawh lo, tih te an sawi a. Chutihrualin tuna raw hung la awm hi Mizo ten Vanhnuailiana raw phun niin kan la ngai thung. 

Hemi chungchangah hian Manipura Mizo hruaitu \henkhat, chuan Raw hung chungchang hi thui tak sawi tur an hre bik lova, a chunga kan sawi ang hi an hriat dan a ni. Hemi bakah hian a bul hnaia Meitei ho hian Mizo ten Vanhnuailiana phun ni a kan ngaih thu hi an hre lem lo niin an sawi bawk.

Meitei ho hian hmanlai thawnthu ‘Khamba Thoibi’ an nei a, hei hi kum zabi 17-na lai vela Khuman lal fapa Khamba leh Morang lal fanu Thoibi te inhmangaihna thawnthu a ni. Kan hriat thiam theih dan turin ‘Tualvungi leh Zawlpala thawnthu’ kan neih ang deuh hi a ni awm e. He thawnthu leh Raw hung hi inzawmna tak neiin an ngai a, chuvangin tun thleng hian Meitei ho hian an la humhalh ve thung a, a hungna te siamin Signboard an tar bawk. An sawi dan chuan tun thleng hian engemaw chang chuan inthawina ang deuh hi an la hmang ve \hin a ni awm e.

Vanhnuailiana Raw hung chungchangah hian thil pahnih tarlan tur a awm.

Pakhatnaah chuan ‘Meitei ho hian Mizovin kan ngaihhlut em emna chhan hi an lo hre lem lo’ tih thu hi a ni.

Mizoram lam a\angin a kal remchang mi tam takin an tlawh \hin a, Manipura Mizo hnahthlak te pawhin an tlawh \hin bawk a, amaherawhchu Mizo ten humhalh emaw han sawngbawl emaw an nei lem lo a. An enliam ve satliah mai \hin niin a lang. Mizoram lam a\ang hian a khat tawkin Thlarau lam thil nen sawi zawm tuma tlawh leh Tawlhlohpuan zara \awng\aina hun hmang te pawh an awm \hin bawk. An sawi dan chuan hetianga Mizo ten an tlawh \hin leh an ngaihhlut viau nachhan hi a bul hnaia Meitei awmte chuan a awmzia an hre lem lo a, ‘Vanhnuailiana’n Manipur nena kan ramri chhinchhiahnana a Raw phun’ ni a kan ngaih thu phei chu an hre lo hrim hrim niin an sawi. A hma lama kan sawi tawh angin Meitei thawnthu nena inzawmna nei leh an hmun pawimawh, an humhalh a nih avanga tlawh ve mai \hinah an ngai pawh a ni mai thei e. Hetianga Meitei ho humhalh a nih avangin Mizoten han humhalha cheibawl ve emaw a awm lem lo bawk.  Raw hung bulah hian Meitei \awngin thuziak an tar a, chu chu ‘ Tesha Wakhong Eerat pung’ tih a ni a, he raw hung hi hmanlai a\anga an hmun pawimawh a nih thu tarlanna a ni awm e.

Pahnihnaah chuan Vanhnuailiana hian engtik kum velah Rua hi a phun  tih hi han sawifiah dawn ta ila.

Sailo lal Vanhnuailiana hi  Mizo lal ropui Lallula tupa Lalsavunga fapa ni a. Mi huaisen leh rothap a ni a, a pa in a thih dawna a thurochhiah pawh, ‘Chhak hi lo nawr chho zel ang che’ tih a ni. Mizo lalte zingah chuan indo mi kan tih ang hi a ni awm e. Pasal\ha ringawt pawh a pa a\anga a chhawm pawh 10 chuang zet, hming langsar tak tak an ni a, chung zingah chuan Vanapa, Chawngduma, Zampuimanga, Tawkthiala te an tel. Vanhnuailiana hunlai hian Mizo chanchina thil langsar tak tak- Chhim leh hmar indo te, Chhak leh thlang indo te, Tualte Vanglai hun te a thleng a. Chhim leh hmar indo ah hian hmar lamah a hovin an thawk chhuak a ni. Chhak leh Thlang indo hi sawi dan awlsamah chuan Vanhnuailiana thlahte fate leh Manga fate indo thu a ni. Mizo chanchina langsar tak mai leh tun thlenga kan la sawi fo \hin Tualte vanglai hi Vanhnuailiana Tualte-a a awm lai chanchin a ni a, a hunlai hian In 1000 vel an ni awm e. (Tribal Research Institute, Mizo Lal ropuite, Aizawl, 1996 (2nd Ed), pp.104-105.)

A pa thurochhiah umzuiin chhak a nawr zel a, Pawih ho a um chho zel a. Saitualah chhovin Puilo ah te, Vanchengah, Tualte ah, Lungdup ah, Champhai ah chho ta zel a, kum 1871 ah a thi ta a ni. Vanhnuailiana chanchin ziaktu hrang hrangte hian Manipur lam a beih chungchang hi an ziak tam lo hle a, Mizo \awnga Vanhnuailiana chanchin ziahna kan hmuh theih tam zawk hian an ziak lang lo a, B. Lalthangliana’n ‘Mizo Chanchin’ a ziakah khan tlem a ziak thung. (B. Lalthangliana. Mizo chanchin, Aizawl, 2001, p.255)

Hetihlai hian Mizo ten kan ziah tam lo hang hu hian ‘Manipur Gazetteer’ leh Manipur History bu dangah an lo ziak lang thung a.

Sap sipai lal pakhat, Capt. EW Dunn, ISC in in kum 1886-a ‘Gazetteer of Manipur’ a buatsaihah chuan Vanhnuailiana’an  Manipur a r<n chungchang hi chiang takin a ziak a. Kum 32 kalta khan Lushai hovin Manipur phaizawlah Khongsai khua an r<n a, an hotupa chu Lusei lal Vanolel ( hei hi hnamdangin Vanhnuailiana hming a ziah dan ) a ni. Kum thum hnuah Vanhnuailiana ho bawk hian Manipur phaituala Nomidong (Nongdung) an r<n leh a, kum 1868 October thlaah he khua tho hi a va r<n leh thu kan hmu bawk. {EW Dunn, Gazetteer of Manipur, Manas Publication, Delhi, 1886 (Reprint 1992) p.49 } Manipuri Historian lar, Joykumar Singh chuan, kum 1854-ah Lusei hovin Moirang khaw bula Meitei ho khua an r<n thu a sawi bawk. {Joykumar Sing, Political Agency 1835-1890, Laldena (ed), ‘History of Modern Manipur’, Jain Bookshop Publication, Imphal, 2016, p. 38}  EW Dunn-a’n Gazetteer a buatsaih kum 1886 hi a ni a, Vanhnuailiana ten Manipur an beih hmasak ber \um hi kum 32 kalta tiin a ziak a. Hei hi kum 1854 tihna a ni a, Manipur Historian Joykumar Singh in Mizo ten Moirang khaw bula Meitiei khua an r<n kum a ziak dan nen a inmil chiah a ni. 

B. Lalthangliana chuan Vanhnuailiana hian Champhaia a chen laiin Manipur an bei a, hemi \um hian a mau tiang chu hmun pakhatah a sawh phun niin an sawi, tiin a ziak a. {B. Lalthangliana : 2001, p.255} Mizo chanchina Chhim leh hmar indo hun laia hi kum 1849-1856 inkar niin sawi a ni a, a kum thu ah chuan Vanhnuailiana’n Manipur a do hmasak ber kum 1854 hi chhim leh hmar indo tawp lam, Vanchenga a awm lai a ni awm e. Champhaia a luh chho hun hi a hun tawp lam a nih hmel a, B. Lalthangliana’n Champhaia a awm laia Manipur r<n anga a tarlan hi a hun thu nen chuan a inmil lo deuhin a lang.

Engpawhnise, History a\anga kan hmuh dan chuan kum 1854 velah hian Mizo lal ropui Vanhnuailiana leh a hote chuan Manipur phaitual r<nin Moirang khaw bul vel chu an tlawh ngei tih a lang a. Moirang hi Mizoram hmarchhak lam khaw tawp, Khawkhawn a\angin Km 180 vela hla a ni a, an thleng thui hle a ni. Vanhnuailiana hian hemi \um hian hnehna changin hlim takin a hote nen an haw niin sawi a ni bawk.

Titi a sawi \hin, a raw tiang chu a hnehna entirnan leh ramri chin chhinchhiahnan a sawh phun tih hi History ziakna lamah chuan hmuh tur awm lo na in sawi erawh a awm thung a. Vanhnuailiana’n helai chhehvel hi a lo tlawh bawk avangin a raw tiang hi a phun ni a ngaih theihna a lian hle a ni.

Vanhnuailiana hi indo mi a ni a, mahni ram chin humhalh ti na tak mai, a \ul chuan thui tak tak thlenga um zui \hin mi a ni tih a lang a. Mizoram chin leh Mizo hnam awmna hmun ni a a ngaih chu humhalh tum a huaisen taka bei \hin a ni. Hetiang mi hi Sapho khan an ngaihsan zawng tak a ni a, mahni ram leh hnam tana theihtawp chhuah mite hi an ngaisang hle \hin a ni.

Kum 1871-1872 vailen hmasa ah khan Sap sipai zinga an Commanding Officer Capt. Roberts a lo tel ve hlauh mai a. Hepa hian Vanhnuailiana thlan tlawhin a chanchin a hriat chian chuan a ngaisang ta hle mai a, a hnua dinhmun sang luah a India ram pum sipai hotu Commander in Chief a nih hnu leh Kumpinu chawimawina sang a hmuh hnuah pawh Vanhnuailiana hi a la theihnghilh lova, a sakawr hmingah pawh a hming chawiin ‘Vonolel’ tih a phuah ta reng a nih kha. Lord Roberts hi Sap sipai hmingthang leh kumpinu chawimawina sang tam tak dawngtu a ni.

Hetianga Sap sipai pachal, ram leh hnam tana theihtawp chhuah a ram ni tla seng lova roreltu Kumpinu tana mi rinawm hian Mizo pachal leh lal ropui, mahni ram leh hnam tana theihtawp chhuahtu  ‘Vanhnuailiana’ chu a ngaisang em em thung a ni.


No comments:

Post a Comment