Monday, March 18, 2024

LALMAMA FIAMTHU HLATE THLIRNA

 -         Prof. Mals^wmliana


Tun \umah hian ‘Lalmama fiamthu hla te thlirna’ tih thu kan sawi dawn a. Lalmama hi Mizo thu leh hla khawvelah chuan a hming hre lo kan awm kher lovang, a bikin mi hmasa te zingah chuan kawng hrang hrangin hriat a hlawh a. ‘Zirtirtu Lalmama’ ti a hriat a nih laiin ‘Serkawn Lalmama’ tiin an hre deuh fur bawk a. ‘Headmaster ropui Lalmama’ tih te, ‘mi bik Lalmama’ tih te, ‘Solfa thiam Lalmama’ tih te hi mi hriat dan a ni bawk. Kum 2018 khan a puala lehkhabu pakhat a chhuak a, a bu hmingah ‘Serkawn Lalmama’ tih a ni a, kum 2021 ah a thu leh hla te zirchianna bu a chhuak leh a, a bu hmingah ‘Zirtirtu Lalmama’ tih a ni leh bawk. Heng lehkhabu buatsaihtute hian miin an hriat dan angin a bu hming hi an phuah a nih hmel e. Heng atang ringawt pawh hian tuna a hla phuah kan thlir tur Lalmama hi mi ropui tak leh mi bik tak a nih zia a lang nghal awm e. A chanchin tlema zawng han sawi hmasa ila.

Lalmama hi a hrechiangtu te chuan ‘Mizo paah chuan pa vantlang pawl tak, “feet 5.6’-a sang a ni a, h^ng lam deuh, mitmeng fiah tak’ a ni tiin an sawi \hin. Pa invawngfel, pa ti thlip thlep leh inuluk mi a ni a, a naupan lai a\anga Zosap Missionary te ke bula seilian a nih avangin heng a mizia tam tak hi chu anni hnen a\anga a zir chhuah a nih hmel e. Sap ramah kum khat dawn a awm bawk a, heta \ang hian thil tam tak a zir chhuak bawk ang.

 Lalmama hi kum 1907 April 7-ah Pukzing khuaah a piang a, a hming tak chu ‘Lalhmingthanga’ a ni a, a koh duat nana an hman Lalmama tih chu a pu hlen ta hlauh a ni. A pa hi Sena, Ralte Kawlni hnam  niin a nu chu Dochhingi a ni. A nausen laiin a pa in a boralsan avangin chh<ngte dang belin Lunglei Zotlangah an pem a, hemi hnuah hian Zosap Missionary pahnih Pu Buanga leh Sapupa ten an bula lehkha zir  tur leh an thachhangdawl tura an thlan mi tlemte zingah tel ve in Zosap te enkawlna hnuaiah a seilian ta a ni.

 Kum11 a nihin kum 1912 khan Serkawn Boarding School atangin Lower Primary chu \ha takin a pass a, mi 18 zingah 3-na a ni pha hial a ni. Kum 1914-ah Upper Primary exam lehin hemi \um hian Pathumna a ni leh nghe nghe a ni. Kum 1915 ah Middle English a zo leh a, Serkawn a\anga Midle English Exam hmasa ber zingah telin Chhim bial a\anga ME School pass hmasa ber 7 zingah a tel nghe nghe a ni. Hemi bak hi chu zirna a chhunzawm ta lo.

 Middle English a zawh hnuah hian Zosap Missionary, Sap Upa- i’n Zirtirtuah a ruai nghal a, Mission Pisa ah Clerk hna a thawh tir bawk a, Mission Dispensary ah te pawh an chhawr bawk a, kawng hrang hrangin Zosap Missionary te thachhangdawltu a ni chho ta a. Chutiang chuan kum 3 vel zet chu a \ul \ul thawkin a hmanhlel hle \hin a ni. Kum 1918 a\ang chuan Serkawn Middle English Sikul-ah Zirtirtu hna a thawk \an a, kum 1938 ah Headmaster niin kum 1959 ah a Pension ta a ni.

 Lalmama hian thiam thil (talent) a ngah hle a, zirtir hna a thawh bakah hian hla phuah te, thuziak te, Solfa thlengin a thiam em em mai a. Amahah hian zirtur tam tak a awm a ni. Chuti lam chu kan thlur hman lo turah ngai ila.

Tun \umah hi chuan fiamthu hla a a phuah te kan thlir chauh dawn a ni. Lalmama hian hla 18 lai a phuah a, heng bakah hian Sap hla a\anga lehlin hi 13 a nei bawk a. A hla phuah zingah hian kan hriat lar tak, KHB No, 592-na, ‘Lo cheng ve la kan r<n chhungah’ tih hi a tel a, sap hla a lehlin zingah pawh kan hriat lar tak tak, ‘Min vengtu chu Lalpa a ni (KHB No. 28) ’, ‘Khawchhak Lal pathum’, ‘Zan thiang reh lai takin (KHB No.91), ‘A saw raltiang tlangah (KHB No.203)’ leh a dang te an tel.

A hla phuah 18 zingah hian fiamthu hla (thawnthu hla ni bawk) pathum- Chhura Sangha vuak hla, Valdawngthlawna leh Thaibawih hla a a tel a, heng bakah hian hla lenglawng engemaw zat a phuah bawk.

Lalmama hian kum 1932 ah hla a phuah \an a, a hla hmasa ber chu kum 1932-a a phuah ‘Thaibawi Hla’ hi a ni. He hla hi chang 8 a sei a ni a, Pa pakhatin hnathawh kawnga a nupui a hauhna leh a nupuiin in lama a thawh ai zawng zawng thawk tura a tihna hla a ni a. A nupui chu In lama hahdam taka awm a, hnathawk mang lo hiala puh avangin a nupui thinrim chuan a pasal chu In lam hnathawk a, a nin lo lam hna a thawh san ta a. A pasal hnenah, ‘ keiin lo ka v^t ang a, lo lam hna kan thawk ang a. Inah lo awm la, zingah buh i deng ang a, Bawnghnute i lo sawr ang a, vawk chaw pe in leh ^r i lo lawi bawk ang a, tui i lo chawi bawk ang. Puan te pawh i lo tah bawk dawn nia’ tiin a chah a. A pasal chuan a han ti dawn a, Bawnghnute a sawr tumna lamah Bawngin a lo kheng thlu der mai a. Engmah pawh a ti thei ta lova. Tlaia an nu hnathawk a lo haw chuan a bulah ‘dawl zawrin a zawr ta a ni.’ In lama hmeichhe hna tam zia a hmuhin,

 A thai h^wng e, a hr^ng zual e,

“R>lthang ka d^wn zo lo ve,

Ka dem lo che, ka dem lo che,

Tui ang kei ka nem duai e,”.

A ti chul mai a ni. He hla hi ‘inphuah elna hla’ (satire) a ni bawk a, inchhungkhura mipa leh hmeichhe hnathawh inan loh zia leh indem mai chi a nih loh zia a lang chiang hle a ni. Inchh<ng hnathawh hi hahdam leh awlsam zawk angin lang mahse thawh zawh theih a nih loh dan leh a hahthlak dan te a tarlang hle a ni.

 He hlaah hian Lalmama themthiam zia leh hla thu hrang hrang a hman thiam zia te a langchiang a, fiamthu a duh zia a lang chiang bawk.

 

A chang khatnaah…            Thlunglu vau anga vul tawh khan,

A thai a hau an tih chu!

“Chh^m ang i zal \uan r>l lovin

I thawh let thum ka thawk e,” tiin a nupui a hau a, a nupui lah chu a lo duai der lo mai.

           

A thai a hr^ng diau bil lovin, Tukram ka vat ang e, khai

Zing sum su la, bawng lo s^wr la, Kawltu kei ka chawi nang e.

 

Lalmama hian \awngkam a thiam a, \awngkam tluang deuh siin mar zat maiin a remkhawm thiam a, hei hian a them thiam zia a tarlang.    

           

 Vawk chaw pe la, ar lo lawi la, Tahpuan pawh lo khawng ang che.

Ka liam ta’ng e zalam \uanna, Saw r^l sawmf^ng dum durah,”

 

A tawpah phei chuan ….     A thai h^wng e, a hr^ng zual e, R>lthang ka d^wn zo lo ve,

                                                Ka dem lo che, ka dem lo che, Tui ang kei ka nem duai e.”

 

 ‘Chhura Sangha Vua’ hla hi kum 1935-a a phuah a ni ve thung a, a hla phuah zingah chuan a hmasa pawl tak a ni bawk awm e. Chhura chanchin nuihzatthlak tak, hla thu hmanga a chhamchhuak hi a talent neih \hat zia a langchiang a. Hla rua chi hrang hrang a hman thiam zia a lang a, nuihzatthlak takin a remchhuak thiam bawk a. Han chhiar mai pawh hian Chhura mizia pawh chiang takin a hriat theih bawk.

    He hlaah hian Chhura chu khawtlang sangha vuaknaah kal tumin a thawk chhuak ve a, mahse kal ta lo chuan tlaiah a haw ta a. Sangha vuaknaa kal tum ve si naupang lawm tur tak ngial pawh hawn loh chuan a nupui thinur tur a ngai ngam lo a. Khawchhungah pawh lut ngam lovin daikawmah a kal a, chutah chuan tuihawk ah Utawk lian pui a man ta hlauh a. Ina a thlen chuan inti thei takin an hmuh hlau bawk siin a thukru a, Utawk hmanga tl^ng hrai a tum hial a ni. A hlauh ang ngeiin U\awk chu a rawn zuang chhuak a, a pi khupah a l^wn a, U\awk vuak tum chuan a pi khup a khawng vung ta ul mai a, tih a ni. 

             He hla ah hian Lalmama hla thu chher thiam zia a lang a. Utawk lian pui a man a, a intihtheih zia a tarlan dan te hi han ngaithla nawn leh ila:

 

Khuafur h^wktui thangvawkpui ruang bualna,

Laichhuat r<n in hnuaiah;

Lench^wm beng \awkdangi chawnb^n vuan e,

“Chei! Amah ‘tun khaia!

Mi <-te hmuh loh, mi pate hmuh loh,

Lengngha hneha tuai pir per ka tawng kei zawng,

Hmuh ka nuam e, ka thai Nemduaii,

Hraileng ka tuaite zawng!”

 Lalmama fiamthu hla pakhat leh chu‘Valdawngthlawna’ tih a ni a,  he hla hi thawnthu nuihzatthlak tak a ni bawk a; kum 1935/36 bawr vela a phuah a ni. He hla chungchanga an sawi dan \hin chu - Chhura pawvawng zuar chuan sial a tlin laiin he ‘Valdawngthlawna’ sum tuak ve hi chuan sial a\angin bul a \an a, a tawpah ar a lei thei hram a; chu a ar lah chu mu-in a laksak daih lehnghal a, a dawng chiang hle a ni.

 A hla ah chuan, tlangval pakhat hian sumdawn tumin Sial a kai chhuak a, amaherawhchu Sial chu a kal duh ta reng reng lova, a tawpah Vai Bawng nen a thleng ta daih a, a hnuah a inchhir chuan zin chhuah pawh tum ta lo chuan a then vel ta mai mai a, a hnuah phei chuan a Bawng chu Kel nen a thleng pui leh a, Kel pawh chu Vawk nen a thleng leh ta zel a, chutah Vawk chu Ar nen a thleng leh a, a tawpah phei chuan a Ar pawh chu Mu in a laksak ta daih a. A tirah Sial nei kha engmah nei lovin kutbengin a awm ta a. He thawnthu mawlmang tak leh nuihzatthlak tak hla thu hmanga a han remchhuak hi a tihlimawmin a nuihzatthlak hle a ni.

 

            Mu in a Ar a lak sak ta daih chu heti hian a chham chhuak a,

 

A him rua lo’ng chungtiangah mu leng duai duai

A l^k tak e-thinlai phang thlawn lo

Liam ta zel kha-‘KHU KHU!’

Awi aw! Men sen so thlir vawng vawng,

Chhuihthangval a hawihai e.

 

            Heng fiamthu hla te hi Mizo ten kan neih tam loh pawl tak, tunhnu thleng pawha kan la neih mang loh an ni a. An sawi fo \hin Serkawn Concert avanga heng hla te hi lo piang an ni a, hla nuihzatthlak satliah mai ni lovin mihring nunphunga thil thleng ngei, hla thu hmanga nuihzatthlak taka puanchhuahna an ni.

             Heng hla pathumte hi Literature \awngkama sawi chuan thawnthu hla (ballad) an ni a, a tawpah lungngaihna lama tawp vek an ni a, hengte hi Ballad ziarang pawimawh tak an ni. “Valdawngthlawna” hi a tirah a ropui viau na in a tawpah a sumdawnnaah a hlawhchham der a, “Thai-Bawih Hla” -ah pawh pa ber chu inti pa takin ro a han rel vel viau na in a tawpah chuan nu ber lakah a tlawm ta duai mai bawk a. Chutiang zelin “Chhura Sangha Vua” hlaah phei chuan Chhura ngei pawh hlawhtlin viau a tum laiin hlawhchhamin hreh tak chungin a haw a, sangha aiah U\awk a hawn a, chu pawh chu ei ngai loh a ni bawk a. Hetianga lungngaihna lama a ti tawp hi heng hla tingaihnawmtu leh ti nuizatthlaktu a ni thung bawk a ni.

 A tawp berah chuan, Lalmama hian hla a phuah tirh lama heng fiamthu hla 3 a phuah bak hi chu hetiang lam hi a phuah tawh lo niin a lang a.  Chutihlaiin a hma lama kan sawi tawh angin hetiang hla hi tun thleng pawha kan la neih tam loh lam a ni a, kum 1932 chhova phuah daih tawh nimahse tun thleng hian Mizo te hian kan la tuipui a, kan la zir zel dawn a ni.

             Lalmama fiamthu hla a\ang te hian mihring nunphung a lang chiang a, a hlimawm lai te chiang takin a lang a, a phuahtu mizia leh fiamthu thiamna a lang chiang bawk. Mizo ten Lalmama te anga thiam thil ngah, a thiamna Mizote tana chhenfakawm si kan lo nei hi kan vannei hle a ni.

No comments:

Post a Comment