Monday, March 18, 2024

LALZOVA HLA A HMANGAIHNA LAN CHHUAH DAN

 -         Prof. Mals^wmliana


Tun \um ‘ Literary Magazine’ hunah hian ‘Lalzova hla a hmangaihna lan chhuah dan’ tih thupui kan sawi dawn a. Lalzova hlaah hian hmangaihna hi a laimu ber ni a a lan avangin sawi tur tam tak a awm thei ang a, chutihrualin sawi dan tawk thiam a har viau bawk awm e. A hla thuah hian hmangaihna leh lunglenna lam a uar hle a, hemi avang hian lunglen vanga thi ni te pawhin an sawi bawk \hin a, ‘Fam Lalzova’ ti a sawi a hlawh bawk.

A hla thu kan bihchian hma in Lalzova chanchin tlangpui han sawi thuak thuak ila a \ha ang e. Lalzova hi kum 1924 December 2-ah Lunglei Rahsi Vengah a piang a, a pa chu Hnuna niin a nu hi Aimawii a ni. Zirna lamah hian Pawl 5 a zova, kut themthiam tak a ni a, hla phuah bakah lemziah a thiam em em a, a lar pui reng bawk a. Khatihlaia Lunglei SDO Pu Wiscott-a chuan a thiamna chu hlutpuiin \anpui pawh a tum viau a, mahse lehkha zir zawm a duh avangin Pu Wiscott-a chuan Aizawl lamah a tir phei a, Aizawla a awm lai hian a lungleng em em mai a, a dam loh phah hial a ni awm e. Hla pawh engemaw zat phuah hman niin an sawi bawk. Hemi hnu hian a \hianpa Pu C. Thuamluaia chuan Calcutta lamah hruaiin lemziah lam zir chhunzawm a tum a, thla engemaw zat chu EB Bross-a Inah a cheng a. Mahse Calcutta ah pawh hian a lunglen leh tak em avangin khaw dang a hawi thei lova, tichuan a haw leh ta zawk a ni. Hemi hnu hian zirna lam chu a chawlhsan ta a.

A vanglai hun a hmang dawn chauh tihah Typhoid natna avangin kum 1945 December 8-ah a boral ta mai a, Lunglei Venglai thlanmualah phum a ni a, a thih hian kum 21 chauh a upa a ni.

Lalzova hi rimawi ngaina tak a ni a, rimawi chi hrang hrang heng – |ing\ang, Hawiin Guitar, Spanish Guitar, Violin, Ukelele te hi a tum thiam vek niin an sawi. Amahin Ukelele a siam chawp a, nileng deuh thaw in a tum peih niin an sawi. A chanchin ziaktu Pu R. Lalrawna chuan, ‘ Lalzova hi Mizo zingah chuan rimawi chi hrang hrang tum thei kan neih hmasak te zinga mi a ni awm e. Hei hi a chhan ber ni a lang chu Lunglei Bazar venga Pu Kira thingrem zai thei, Gramophone a ngaihthlak nasat vang a ni ang’ tiin a sawi. Hetianga sap hla a ngaihthlak nasat avang hian a hla tam takah pawh hian sap hla thl<k a hmang nasa hle a ni.

Entirnan, Mangtha (Good old Jeff has gone to rest), Aw nunnem, lawmna kung (Sweet Nelli Deane), Mahten awmkhawhar changin Parte (Show me the way to go home); Sualthadangi (Dreamy Texas Moan), Hmanah hmel hriat ngai loh Chhingkhuali (Wood pecker’s song), Chhingkhualah mahte’n suihlunglen (Cowboy Jack), Ka thin na reng a dam thei dawn lo (Café in Vienna); Tawng ila Leitlang lanu sensiar (Goldmine in the sky); My Pee Pee Odi (Far from my princely home); Ngaihluat vangin Vala (Carolina Moon); Romei chhum leh Ainawnpar (And of my home in Texas); Khualzin ar ang ka vai e (Be no-body’s darling); Mahriakte’n ar ang ka vai e Parte (Tropical magic) tih te hi sap hla thl<k a hmanna hla te an ni. .( Lalduhzuala, Love and Melancholy in Lalzova’s Poetry, M.Phil Dissertation, MZU, 2021, p.6.)

Rimawi a tui bakah hla a phuah nasa a, a damrei loh avangin a hla phuah hun chhung erawh a rei lova, kum 3 vel chhung (1943-1945) hian hla hi 48 zet a phuah hman a, heng zingah hian sakhaw lam hla 3 leh hla lenglawng 5 tih loh a hla dang te hi lengzem hla a vek an ni. Naupang te ni siin hla thu hman a thiam em em a, a hla te hi tluangtlam leh sak nuam tak vek an ni a, mi tam tak chuan Mizo zingah chuan lengzem hla phuah thiam berte zinga mi a ni tih \hin.

Lalzova hla phuah hmasak ber chungchangah hian sawi dan hrang a awm a. Kum 1942-tawp lama ‘Lalnunnemi’ tih hla a phuah hi a hla phuah hmasak ber ni a sawi a ni. Mahse a farnu Siamliani sawi danin Lalzova hian lengzem hla te hi a ngaina hma hle a, chuvangin a hla phuah hmasak ber pawh kum 14 a nihin a phuah a ni a ti. A sawi dan chuan ‘A\ha partinlawri’ tih hi kum 1938-a a phuah a ni a, a hla phuah hmasa ber a ni tiin a sawi.( Lalduhzuala, Love and Melancholy in Lalzova’s Poetry, M.Phil Dissertation, MZU, 2021)

Kan thupuiah lut dawn ta ila. Lalzova hla-a hmangaihna lan chhuah dan tih a ni a, a tir lama kan sawi angin Lalzova hla te hi hmangaihna hla deuh vek a nih avangin an zavai mai hian hla lungrun leh di ngaih lunglenna lam hawi deuh vek a ni a. A hla a\ang ringawt pawh hian a phuahtu Lalzova rilru put hmang leh a khawvel tur awm hi a hriat theih r<ak a ni.

A hla phuah a\anga a lan danin Lalzova hi hmangaihna la na mi tak a ni. Naupangte in hmangaihna lamah a rilru a pe hma hle a, a hla phuah hmasak ber ni a an sawi ‘ Lalnunnemi’ tih hla ah hian ‘ Aw khuanu leng, min dawn pui rawh; tinkim ka d^wn, thinlai a lo khat e; luahlai a rem si lo nunnem, kumtluang ka \ah sei tur nang vangin ‘ tiin a chham a. Kum 18 mi lek ni si in  hetiang tak hian hmangaihna hi a la lungrun hma hle tih a lang. A ngaihzawngte hi lungsi takin a hmangaih nghal em em thei mai niin a lang a, hemi a nih avang hian a ngaihzawng ten midang an neih san pawhin a tuar thei reng bawk a, a tan vanpui a chim ta emaw ni tih tur khawpin a tuar a, chu chu hla hmangin a puang chhuak \hin a ni. Hetiangin :

“ Aw, a pawi em mai ‘Di’ lo hian, Tual len ka zuam lo ve Parte;’

“ Kang mei ang ka thinlai a dam thei dawn lo’

Thlungl< a na khua pawh ka hawi ngam lo’  ( Dam takin le)

 

            Hemi \uma a ngaihzawngin midang a neih san hian a rilru a na em em mai a, khawlaia len chhuah pawh a peih lova. A \hian ten vah harh pui an tum pawhin a rilruah engmah a lut thei lova. A k^-ah engmah a tui lova, chaw a ei thei hek lo. A \hiante bulah a hlim thei lova, nula dang bulah pawh nuam a ti chuang lo. A nun ram chu a ngui hn>p mai a, a t^n chuan khawvel hi a ch<l riap mai a, a thin chu a ng>t lung kher ang mai hian a nat hian a na ngawr ngawr in a hria, tiin a chanchin ziaktu Pu RK Lalhluna chuan a sawi.

            Lalzova hian mi zawng zawng hi rilru \ha tak pu vek niin a hmu a, a laka rilru \ha lo an pu ni a hriat erawh chuan a rilru a na em em t\hin. Hmeichhia te pawh hmangaihna mitin a thlir thiam zel a, a dah ropui em em bawk a, a chang phei chuan a damchhan ni hialin a sawi nghe nghe a ni. A khawhar hnem tu leh a nun ti hlim tu ber niin a hria a, hemi thlirna mit a\ang hian hmeichhia te chu a thlir a, a ngai em em reng mai a ni.

‘Awmkhua a har suihlunglenin ka thlir vela lenkawl,

Chhaka’n ainawn a vul tu nge ka suihleng min hnem ang?

Awi, tawn ka nuam chhingkhuala Dizawni

Ka suihlung min hnemtu, I ngai hian ni ka leng zan mu ka chhing thei lo a ni’ (Dizawni)

 

            Lalzova hi he khawvelah hian riang leh khawhar tak niin a inhmu \hin bawk a. A ngaihzawng ten midang an neih san chuan riang ta viau leh chan chhe ta viau in a inngai a, hetiang dinhmuna a rilru puthmang hi a hla tam takah kan hmu.

            “Ka chan tawkah ka lungawi lo, ka damchhan ka luah zo si lo;

            A riang kei mi iang an awm lo’ng e, ka nghak sual \ha dang mi u.

            Aw, rairah ka riang em mai, Dawn lem hi ka nei si lo;

            Lung ka mawl em mai, tawng lova khiangawi, zamual min liamsan’

 ( Ka chan tawkah ka lungawi lo)

 

A hla dang heng – Dam takin le, A dam thei dawn lo, min hnawl valnunnema, Har mah se, Min liam san lul suh, Lenghermawii, Min \hen lul suh, Mang\ha mang\ha leh a dangte pawh hi a hmangaihna chhan let loh leh a hmangaih ten lung an her san avanga phuah a ni deuh ber.

Chutihrualin Lalzova hi pa rilru \ha tak mai leh mi duhsakna ngah tak mai a ni tih a hla phuah a\ang hian a lang bawk a. A hmangaih ten midang an neih san pawhin thinrima thlah mai lovin ngai em emin a thlah thei mai zel a, a dawh thei a, a inngaitlawm thei bawk a. RK Lalhluna chuan ‘ Lalzova hi chuan chutiang nun zia chu a pu tlat a, a \ul hunah chuan a tlawm ngam a, a inphah hnuai thei a, thuhnuairawlh takin a ngen zui \awk \awk zawk \hin. A bialnu ten an hawisan hnu pawhin an rilru an rawn pek kir lehna tur leh an khawngaih thla la thei ang ber tur chian a khawsa thiam a..” a ti.

‘Zantiang tawnmang lungmawlah pawh, Ka nghilh lawng che annem mi u,

Nang ngaih a zual khua -\ha romei a lo zamin,

Min then lul suh, I zun ngai min awm rawh’  (Min \hen lul suh)

 

 Hetiang a nih lai hian, thil reng reng hi ulh taka lak loh hram dan a thiam em em bawk a, a dam zawnga lak dan pawh a thiam a, hlimna kawl eng leh mai tur chu a thlir thiam hle bawk.

“ Vul nawn leh la riang ka tawnah, a nem ang suihlunglen Odi

Cho rual loh Di, I lunglawm nan,

Ka kiang ang, Odi-aw’ ( Odi, Odi, Odi)

 

Lalzova hi mi lungleng thei tak, \hian kawm nasa leh mahni khawtlang nun ti mi a ni a. Khawiah pawh awm se an khua Lunglei chu a ngai em em \hin a, haw vat vat hi a duh a ni ber mai. Aizawlah te, Shillongah te leh Calcutta-a a awm lai te pawhin khaw dang a hawi thei lo, a rilru chu an vengah a cheng reng thung. A changin an veng nula ho hming la khawmin hla a phuah a, ch<ng ho chu a kawmngeih em em te an ni bawk a. Heng hla te avang hian an veng nula ho chuan an ngainat phah lehzual a ni. Calcutta a\anga a rawn haw pawh a lunglen thu bak sawi tur a hre meuh lo a ni ang, an ti hial. Calcutta khawlaiah vaiho zi nuai nuai karah pawh thil dang a ngaihtuah thei chuang lo, a rilru a lian ber chu heti hian a chham a –

“ Mitthla-in  ka hmu che Ngaihzuali, lenna tlang te chu dang rih mahse

Hmana kan nun hlui zawng zamual laim hnu, mitthla-in ka hmu che ngaihzuali”

Nagmah ngaiin tawn loh ni hnuaiah, chhawl ang ka uai ruai e Ngaihzual,

Sakhmel tawn loh par ang I vul tur chu’ (Mitthla-in ka hmu che Ngaihzuali)

 

A hla phuah pakhat, ‘Lenna khua hmun lo’ tih hlaah pawh hian heti hian a chham a, - ‘Kumtluang lungkham ka luah loh ai chuan, Fam ila kan chhimtlang khawdai ngeiah’ a ti hial a. Hei hian \henkhat chuan, ‘Lalzova chu a inphuah hlum \hak alawm, lunglengin a thi tih loh rual a ni lo ve’ an ti hial a ni.

A tawp berah chuan heti hian han khaikhawm dawn ila. Lalzova hla te hi hmangaihna lam hla, lengzem hla - Nula leh tlangval inlemna hla an ni deuh vek mai a. Hetiang hian han \hen ila –

i)          Nula a hmangaihna puanchhuahna

ii)       Nula in a her san avanga hrehawm a tihna leh a ngaihna hla

iii)     A \hian te nen hlim taka an inkawm \hin hun lai a ngaihtuahna hla

iv)     Ral khat a\anga a ngaihzawngte a ngaihna hla

             Heng zawng zawngah hian a laimu ber chu hmangaihna a ni a, Lalzova kha hmangaihna hla na mi tak a nih avangin a nunkhua kha hmangaihna kawng chhuk chho zawhin a kual a kual ve a ni. A changin a hlim a, a changin a lungngai a, hrehawm a ti a, a changin a lung a leng a, a khua a har thei em em bawk a, hmangaihna ngah tak mi a ni kan ti thei awm e.

            Zofaten Lalzova anga lengzem hla phuah thiam leh sak nuam taka a thluk siam thiam, rimawi chi hrang hrang tum thei kan nei hi kan vannei hle a. Mizo hnam a awm chhung chu Lalzova hla te hi a chuai lo ang a, kan la sa zel dawn a ni.

No comments:

Post a Comment