Sunday, June 13, 2021

Thlawhtheihna hmasa ber chu

-          Dr Malsawmliana

 

North Carolina State-a Kitty Hawk bulah chuan unau pahnih, Orville leh Wilbur Wright te unau chuan khawvela thlawhtheihna hmasa ber an chu an siam chhuak ta reng mai. He thlawhna hi amaha vir thei leh boruaka inti thlawk thei a ni a, a naupang zawk Orville chuan a’n khalh chin a, an thlawh hmasak ber chuan feet 120 bial velah second 12 chhung a thlawk thei !! He mi ni hian an unau chuan khawvel chanchina thil thleng ropui tak an siam dawn tih an inhre lova,  mahse an thlawh theihna chu hemi ni December 17, 1903 hian an thlawh tir tlat avangin khawvelin hemi ni hi a chinchhiah reng tawh dawn a ni.

Kum 32 mi Orville Wright leh a u Wilbur Wright, kum 36 mi te hi Dayton Ohio State a piang leh seilian an ni a. Zirna lamah hian sang tak an zir lem lova, amaherawhchu ‘aviation’ lamah hian an tui phian a, College pawh rap lem lovin kum 1890 vel khan German engineer Otto Lilienthal hnuaiah eng engemaw chu an zir ve chauhva. Zirna sang zel lo mahse thiam thil leh pianpui thiamna an nei tha hle thung.A bikin khawl thil lam siam (mechanical design) hi an tuipui a. Khawchhutna(Printing Press) an din a, chutah kum 1892-ah thirsakawr an zuar a, a chhe siamna dawr an hawng nghal bawk a. Chutah thirsakawr chhia chi hrang hrang an siam tawhna atangin anmahni ngaihtuah chhuah ngatin Thirsakawr an siam chhuak ta mai a. Hei hian nasa takin an thiamna chu a tipung a, an ngaihtuahna in thlawhna siam te pawh a thleng pha ta hial mai.

Hmun hrang hranga Engineer hovin vansanga boruak(air) aia rit thlawh tir theih dan an lo ngaihtuah tawhna te enkual a an beih fe hnuah siam an tum chin ve ta a. Tichuan U.S. Weather Bureau hnenah lehkha thawnin chutiang siamna tur leh thlawh tir chhinna(glider test) tur hmun remchang an dil a. An dil ang chuan North Carolina state-a thingtlang hmun pakhat Kitty Hawk-ah chuan awmhmun an bengbel a. Helai hmun hi \iauvut pawng a tam a, thli na vak lova a thawt heuh heuhna hmun a ni bawk a, a remchang hle nghe nghe a ni. Tichuan hna an han thawk \an mawlh mawlh a, kum 1900 a inher chhuah meuh chuan thlawh tir chin an tum ta reng mai. A vawikhatna atan an han thlawk chuak dawn a, a thlawk thei ta der lo mai. Hemi \um hian a ngaihna an hre lo hle a ni. Amaherawhchu beidawn an tum der lo mai. A aia \ha leh mawi zawkin an siam leh tan ngat ngat a, ‘a thlawk thei ngei tawh ang’ tiin an rilru an siam a. A kum leh ah chuan an han thlawk leh chin dawn a, a hma ai chuan hma an sawn ta hle mai. Mahse an tum ang leh beisei angin a thlawk hlei thei ta chuang lova.A thla(wings) te chu an han thlak kual vel \hin a, vawi 200 chuang zet an thlak kual ! Hemi te unau hian hemi kum hian Kitty Hawk bula Kill Devils Hills hmunah Glider in vawi za chuang an thlawk thung.

Tuna an thlawhtheihna siam hi khalh kual theih(steering system) tura siam a ni a, thli chakna hmang ni lo, khawl tha hmanga thlawk thei tura duan a ni. Dayton hmunah an khawl mamawh ang chu Mechanic pakhat Charles Taylor puihna in ‘12 horsepower’ a chak an siam a, chubakah an thlawh theihna ruangam zawng zawng pawh hemi hmunah hian an siam nghal vek bawk a. Tichuan remkhawm lovin Kitty Hawk hmunah chuan kum 1903 favangah an phur phei ta a. An han remkhawm vel chu an phur hle a ni. An remkhawm zawh chuan an han tlan kual tir vel a, tichuan December 14 ah chuan Orville chuan a khalh chhin a tum a. Amaherawhchu a thlawk chhuak dawn chiah tihah a khawl a buai ta tlat mai a, thlawhna in a chhiat phah ta hlauh mai a. Nithum lai mai a siamna atan hun an hman phah a.December 17 ah chuan an siam zo leh ta a, zing lam dar 10:35 a rik meuh chuan thlawhna chu a tlan pur pur a, van lamah a thlawk ta tlat mai le !! A thlawk lai hi mi 5 laiin a hmunah an en a, heng mite hi a thlawk ngei a ni tih mit ngeia hmuh puitute an ni ta. Boruakah feet 120 a sangah second 12 a rei a thlawk kang a, chutah him takin leiah a rawn \um leh ta a. Tichuan khawvelin boruaka thlawhna lamah hma thar a kai ta. Hemi ni hian vawi 3 lai mai an thlawk chin a, hlawhtling takin an \um leh thei ta vek a, a hnuhnung ber leh a vawi thumna hi Wilbur-a’n a khalh a, boruakah feet 852 a zauah a second 59 chhung a thlawk kual vel a ni.

A hnu zelah Wright brothers te unau hian an thlawhna chu an siamtha chho zel a, mahse khawvel mipuite hriat turin an la ti tlang thang duh rih lova, a chhan chu midangin a ang an siam ve hlauhna leh neitu nihna an hauh duh vang a ni ber. Kum 1905-ah chuan an thlawhna chu a boruakah minute 39 vel lai mai a thlawk thei ta a. Kum 1908 a nih meuh chuan khawvel mipui hma ah an inlan ta a, hemi kum hian France ram an thlawk thleng ta hial a ni. Tichuan an unau chuan Wright Company dinin thlawhna an siam a, kum 1909 ah US Army ten thlawhna an lei sak ta hial a ni.

Wilbur leh Orville te unau hi an vaiin pasarih an ni a, an unau dangte chuan lehkha an zir a, anni pahnihte erawh hi chuan lehkha an zir sang ve lem lova, high School chu an kal a, mahse an zir chhuak ta lova. A hnuah Wilbur hian engtin tin emaw Diploma chu a zo ta hram zawk a. An thih thlengin nupui pawh an nei lo ta nghe nghe bawk a ni.

A upa zawk Wilbur Wright hi kum 1912 ah Typhoid avangin a boral a, a nau zawk Orville erawh chu kum 1948 khan a boral ve ta a ni. Kum 1903-a an thlawhna siam hmasak ber leh thlawk thei hmasa ber hi tunah National Air and Space Museum in Washington, D.C.-ah mipui en theih turin dah a ni. Orville hi Elementary School a kal laiin a nungchang \hat loh avangin an Sikul a\angin an hnawtchhuak. A pa hi sakhaw puithiam Bishop a ni a, kum 1878 –a Church of the United Brethren in Christ tlawha a zin \um in ‘Helicopter’ lem an tih mai lehkhapuan, mau leh rubber a siam hi a hawn sak a. Chu thil chu an lawm em em a, an khalh chhe \hak a ni. Kum 1885-86 khan Wilbur hi Ice-Skate an khelh laiin a \hian ten a hmaiah Tiangkawmin an vaw palh a, a ha hmai a bal vek a. Hemi avang hian a tih tur ruahman lawk pawh a ti thei ta lova, In lamah awmin a nu TB natna avanga damlo chu a awm pui ta zawk a.A changin a pa rawngbawlnaah a pui \hin bawk.

Orville pawh hi zirna lama kal thui lovin kum 1889 khan Printing press a din a, chu chu a unaupa Wilbur hian a pui ta bawk a. Ana pahnih chuan kartin chanchinbu  West Side News an tichhuak a. Orville chu publisher niin Wilbur cu Editor a ni a. April 1890 ah nitin chanchinbu a letin a hmingah The Evening Item tiin an thlak a, thla li chauh an tichhuak hman. Hemi hnu hian thlawhna siam lamah hma an la ta zawk a ni.

No comments:

Post a Comment